Δρ. Νικόλαος Λάος
Στις 13 Απριλίου 2022, στην Αίθουσα Ζευς του ξενοδοχείου Mediterranean Palace, στη Θεσσαλονίκη, έλαβε χώρα μια ειδική εκδήλωση για την παρουσίαση του βιβλίου του Δρ. Νικόλαου Λάου με τίτλο Πιάνοντας τον Ταύρο από τα Κέρατα: Αιτίες, Συνέπειες και Προοπτικές στην Πολιτειολογία και στην Πολιτική Οικονομία, το οποίο εκδόθηκε τον Φεβρουάριο του 2022 από τις Εκδόσεις ΚΨΜ. Την εν λόγω εκδήλωση ακολούθησε δεξίωση στον ίδιο χώρο. Για το βιβλίο μίλησαν οι εξής: ο χρηματοοικονομικός σύμβουλος και καθηγητής Οικονομικών κ. Αριστοτέλης Καδίτης, μέλος του Οικονομικού Επιμελητηρίου της Ελλάδας, ο Δρ. Σπύρος Κιαρτζής, Διευθυντής Νέων Τεχνολογιών και Εναλλακτικών Πηγών Ενέργειας του Ομίλου Ελληνικά Πετρέλαια και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της εταιρείας «Ελληνικά Πετρέλαια Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας Α.Ε.» και των θυγατρικών της, ο Δρ. Γεώργιος Κολιάκος, καθηγητής Βιοχημείας στο Τμήμα Ιατρικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, και ο Συγγραφέας. Το πάνελ των ομιλητών και τη συζήτηση συντόνισε ο δημοσιογράφος-επικοινωνιολόγος κ. Λουκάς Καβακόπουλος.
Περισσότεροι από εκατό προσκεκλημένοι από διαφορετικές κοινωνικές ομάδες συμμετείχαν στην προαναφερθείσα βιβλιοπαρουσίαση και στη δεξίωση που ακολούθησε, μεταξύ των οποίων και οι εξής: ο υφυπουργός Εσωτερικών με αρμοδιότητα Μακεδονίας και Θράκης κ. Σταύρος Καλαφάτης, ο εκπρόσωπος του Δημάρχου Θεσσαλονίκης κ. Ζέρβα, αντιδήμαρχος Καθαριότητας και Ανακύκλωσης κ. Κωνσταντίνος Ιακώβου, ο πρόεδρος του Οικονομικού Επιμελητηρίου Κεντρικής Μακεδονίας κ. Βασίλης Γεωργιάδης, ο Κοσμήτορας της Σχολής Επιστημών Υγείας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης καθηγητής Θεόδωρος Δαρδαβέσης, ο Διοικητής του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου ΑΧΕΠΑ Θεσσαλονίκης κ. Παναγιώτης Παντελιάδης και ο Ανθύπατος Ελλάδος της οργάνωσης ΑΧΕΠΑ (AHEPA) κ. Χρήστος Καραπιπέρης. Οι διοργανωτές αυτής της εκδήλωσης ήταν το News Makedonias, οι Εκδόσεις ΚΨΜ και οι εταιρείες BioHellenika, ΕΤΕΜΚΟ, Β. Μπρεάνος και Συνεργάτες, ΟΔΟΣΗΜΑΝΣΗ ΧΡΟΝΗΣ ΑΒΕΕ και ΟικοΣύστημα Κατασκευαστική.
Στη φωτογραφία, εικονίζονται, από αριστερά προς δεξιά: ο Δρ. Γεώργιος Κολιάκος, ο Δρ. Σπύρος Κιαρτζής, ο Δρ. Νικόλαος Λάος, ο κ. Αριστοτέλης Καδίτης και ο κ. Λουκάς Καβακόπουλος.
Στην ανωτέρω βιβλιοπαρουσίαση, ο Δρ. Νικόλαος Λάος διένειμε εγγράφως (εν είδη κειμένου εργασίας) την ακόλουθη διάλεξη, με τίτλο «Η Πολιτική Οικονομία μεταξύ Ανθρώπου και Πιθήκου: Το Ανθρωπολογικό Υπόβαθρο της Εργασίας μου στις Πολιτικές και Οικονομικές Επιστήμες»:
Η πρωταρχική πνευματική αφετηρία μου και ο πρωταρχικός πνευματικός εξοπλισμός μου για τη συστηματική ενασχόλησή μου με τα ζητήματα που μελετώ στο βιβλίο μου με τίτλο Πιάνοντας τον Ταύρο από τα Κέρατα: Αιτίες, Συνέπειες και Προοπτικές στην Πολιτειολογία και στην Πολιτική Οικονομία υπήρξε η κυβερνητική (cybernetics). Στο πλαίσιο της κυβερνητικής, συντίθενται περισσότερα από είκοσι μεγάλα ήδη διαμορφωμένα τμήματα της επιστήμης. Συγκεκριμένα, στην κυβερνητική, τίθενται και επιλύονται λογικά, μαθηματικά, βιολογικά, οικονομικά, ψυχολογικά, υγειονομικά και άλλα προβλήματα. Πρόκειται για μια συστηματική, καθολική μελέτη των επιδράσεων που ασκούνται σε συστήματα με σκοπό την αλλαγή της κατάστασης ή της συμπεριφοράς τους. Τα αντικείμενα της κυβερνητικής, τα οποία είναι μηχανές, συστήματα, ζωντανοί οργανισμοί και ενώσεις τους, μελετώνται από τη σκοπιά των ικανοτήτων τους να αποδέχονται ορισμένη πληροφορία, να τη διατηρούν (στη μνήμη), να τη μεταδίδουν (από τους διαύλους των επικοινωνιών) και να τη μεταμορφώνουν σε σήματα που κατευθύνουν τη δραστηριότητα αυτών των αντικειμένων ή αλλάζουν τις καταστάσεις τους.
Πριν εισέλθω στην αποψινή διάλεξη, θα ήθελα να αναφέρω ορισμένα έργα και πρόσωπα στα οποία έχουν βασιστεί το δικό μου έργο και η δική μου σκέψη στην κυβερνητική: πρώτον, τα συγγράμματα των Αμερικανών επιστημόνων Norbert Wiener και John von Neumann, και, δεύτερον, τα συγγράμματα των Σοβιετικών επιστημόνων Alexander Bogdanov, Andrey Kolmogorov, Viktor Glushkov και Leonid Kantorovich. Επίσης, εκτιμώ ιδιαιτέρως την προσπάθεια του Αμερικανού πολιτικού επιστήμονα και πολιτικού αξιωματούχου Zbigniew Brzezinski (ο οποίος διετέλεσε ο 10ος Σύμβουλος Εθνικής Ασφαλείας των Η.Π.Α.) να μελετήσει συστηματικά την τεχνοκρατία (στο βιβλίο του Between Two Ages: America’s Role in the Technetronic Era) καθώς και την προσπάθεια του Σοβιετικού ηγέτη Nikita Khrushchev να θεμελιώσει τον σοσιαλισμό στην επιστήμη της κυβερνητικής.
Κατ’ επέκταση, το ερευνητικό μου υπόβαθρο και το πνευματικό μου οπλοστάσιο διευρύνθηκαν ώστε να συμπεριλάβουν το σύνολο των φιλοσοφικών κλάδων που είναι γνωστοί ως οντολογία, επιστημολογία και ηθική. Με αυτό τα υπόβαθρο, λοιπόν, ανέλαβα, να συγγράψω μια συστηματική, αναλυτική και συνθετική μελέτη της πολιτικής οικονομίας και της πολιτικής θεωρίας, τόσο στο επίπεδο του ουσιαστικού τους περιεχομένου όσο και από τη σκοπιά της επιστημολογίας και μεθοδολογίας των κοινωνικών επιστημών, καθώς και να διατυπώσω με επιστημονική αυστηρότητα μια επικαιροποιημένη σοσιαλιστική θεωρία οικονομικού σχεδιασμού με σκοπό την οικονομική οργάνωση και βελτιστοποίηση. Έτσι συνοψίζω το περιεχόμενο του βιβλίου μου με τίτλο Πιάνοντας τον Ταύρο από τα Κέρατα: Αιτίες, Συνέπειες και Προοπτικές στην Πολιτειολογία και στην Πολιτική Οικονομία, το οποίο οι Εκδόσεις ΚΨΜ εξέδωσαν με υποδειγματικό τρόπο.
Η εννοιολόγηση του «ανθρώπου»
Το εν λόγω βιβλίο μου αποτελεί ένα πολυδιάστατο επικοινωνιακό γεγονός στα πεδία της πολιτικής επιστήμης, της οικονομικής επιστήμης και της φιλοσοφίας. Το αντιλαμβάνομαι, ειδικώς, ως ένα επικοινωνιακό γεγονός μεταξύ σκεπτόμενων ανθρώπων, δηλαδή, μεταξύ του συγγραφέα και των αναγνωστών στους οποίους απευθύνεται. Επιπλέον, όπως εξηγώ στο ίδιο βιβλίο, ο «σκεπτόμενος άνθρωπος» είναι ο πρωταγωνιστής, ο δημιουργός και ο διαθέτης του οικονομικού, του πολιτικού και, γενικώς, του κοινωνικού του πεπρωμένου. Για να εξηγήσω τι εννοώ με τον όρο «σκεπτόμενος άνθρωπος» και, κατ’ επέκταση, για να διευκρινίσω το ανθρωπολογικό υπόβαθρο της εργασίας μου, θα αφιερώσω την αποψινή μου διάλεξη στην έννοια «άνθρωπος» καθεαυτή.
Υπάρχουν πολλοί ορισμοί της έννοιας «άνθρωπος», αλλά όλοι μπορούν να αναχθούν σε δύο κατηγορίες: σύμφωνα με την πρώτη κατηγορία, ο άνθρωπος είναι δημιούργημα του Θεού, ενώ, σύμφωνα με τη δεύτερη κατηγορία, ο άνθρωπος είναι προϊόν της φυσικής εξέλιξης.
Η θρησκευτική θεώρηση
Οι δύο κατηγορίες ορισμών του «ανθρώπου» εκφράζουν διαφορετικές αντιλήψεις για τη σχέση μεταξύ του ανθρώπου και του Θεού. Αποτελούν δύο εναλλακτικές και ανεξάρτητες μεταξύ τους κατηγορίες. Μπορείτε να επιλέξετε είτε τη μια είτε την άλλη, χωρίς να αναρωτιέστε ποια είναι αληθής και ποια ψευδής. Υποκειμενικά, και οι δύο αυτές κατηγορίες ορισμών, αναγόμενες τελικώς σε μεταφυσικές θέσεις, είναι αληθείς. Αν επιλέξετε τον δημιουργισμό, τότε ο δημιουργισμός είναι αληθής. Αν, από την άλλη πλευρά, επιλέξετε τον εξελικτισμό, τότε ο εξελικτισμός είναι αληθής.
Επιπλέον, η δαρβινική θεωρία της εξέλιξης υποστηρίζει ότι η φύση ευνοεί εκείνους τους παράγοντες που βοηθούν το είδος να επιβιώσει, και, πράγματι, η θρησκεία είναι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που έχουν βοηθήσει την επιβίωση του ανθρώπινου είδους.
Η αφετηρία όλων των μονοθεϊστικών θρησκειών είναι η δημιουργία του κόσμου και κυρίως του ανθρώπου. Ο Ακενατόν, ο Αιγύπτιος φαραώ-νομοθέτης του μονοθεϊσμού, και, στη συνέχεια, ο Μωυσής, ο Ιησούς και ο Μωάμεθ έχουν διαδραματίσει καθοριστικούς ρόλους στη διαμόρφωση αρχών από τις οποίες απορρέουν όλα τα θεολογικά δόγματα που έχουν αποδώσει στον άνθρωπο μια σαφή σχέση με τον Θεό. Σύμφωνα με αυτές τις θρησκευτικές παραδόσεις, ο άνθρωπος είναι δημιούργημα του Θεού, οφείλει τα πάντα στον δημιουργό του, και, για να αξιωθεί την ανταμοιβή για τη γήινη ζωή του, ο άνθρωπος πρέπει να υπακούει στις θεϊκές εντολές. Επίσης, ακόμη και εκείνες οι θρησκείες που δεν είναι δομημένες ως πλήρως αναπτυγμένα, συνεκτικά θεολογικά δόγματα πιστεύουν σε έναν μύθο δημιουργίας και τονίζουν την υπακοή του ανθρώπου στο θέλημα του Θεού.
Η επιστημονική θεώρηση
Βασιζόμενος μόνο στα όργανα της αίσθησης, ο άνθρωπος δεν μπορεί να επιτύχει τη βαθιά γνώση του κόσμου, ούτε του εξωτερικού κόσμου ούτε του εσωτερικού κόσμου. Η φύση, επιδρώντας στα αισθητήρια όργανα, μπορεί να προκαλέσει στον άνθρωπο μόνο ένα περιορισμένο σύνολο αισθήσεων, εντυπώσεων, δηλαδή, εκείνο το είδος γνώσης που συνήθως ονομάζεται «εμπειρική γνώση». Η συσσώρευση εμπειρικών δεδομένων αποτελεί τη βάση των αφαιρέσεων και των γενικεύσεων. Τελικώς, λαμβάνει χώρα η μετάβαση από την εμπειρική γνώση στη διατύπωση επιστημονικών νόμων και επιστημονικών θεωριών. Η σημασία αυτών των όρων και η προαναφερθείσα μετάβαση μελετώνται συστηματικά και σε βάθος στο βιβλίο μου Πιάνοντας τον Ταύρο από τα Κέρατα: Αιτίες, Συνέπειες και Προοπτικές στην Πολιτειολογία και στην Πολιτική Οικονομία.
Όπως προανέφερα, και η επιστήμη, εκτός από τη θρησκεία, ορίζει τον άνθρωπο. Σύμφωνα με τη θεωρία της εξέλιξης που διατύπωσε ο Δαρβίνος (Charles Darwin) στο σύγγραμμά του Περί της Καταγωγής των Ειδών (1859), ο βιολογικός ορισμός του ανθρώπου είναι ότι αποτελεί μια «σκεπτόμενη μαϊμού», μια μαϊμού που έχει επινοήσει την επιστήμη, τη λογική και τα μαθηματικά, την ηθική, το δίκαιο και τη θρησκεία. Από τότε που ο Δαρβίνος διατύπωσε τη θεωρία του, η επιστήμη της βιολογίας έχει διασαφηνίσει την προέλευση της ζωής και έχει αποφανθεί ότι όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί, είτε πρόκειται για βακτήρια, μύκητες, φυτά ή ζώα, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου, προέρχονται από μια μορφή ζωής, το αρχέγονο κύτταρο. Όλες οι επιμέρους μορφές ζωής είναι δομημένες με τα ίδια στοιχειώδη συστατικά που συναρμολογούνται με τις ίδιες διαδικασίες βιοσύνθεσης. Παρότι, βεβαίως, υπάρχουν κάποιες διαφορές, ανάλογα με τη φύση των ουσιών που χρησιμοποιούνται ή την πηγή ενέργειας που χρησιμοποιείται και το είδος της εργασίας που χρησιμοποιείται για την εκτέλεσή της, οι βασικές διαδικασίες είναι πάντοτε οι ίδιες και όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί χρησιμοποιούν την ίδια γενετική γλώσσα.
Η προαναφερθείσα επιστημονική γνώση μάς επιτρέπει να μελετήσουμε την εξελικτική ιστορία του ανθρώπου, η οποία, κατά τις επικρατούσες θέσεις, εκκίνησε πριν από περίπου εξήντα πέντε εκατομμύρια χρόνια, όταν οι δεινόσαυροι κυριαρχούσαν στις πεδιάδες της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής. Εκείνη την περίοδο, οι πρόγονοι της ανθρωπότητας, που μόλις και μετά βίας μπορούσαν να αναγνωριστούν ως πρωτεύοντα θηλαστικά, πηδούσαν από δέντρο σε δέντρο και άλλα μεγάλα φυτά. Αργότερα, όμως, αυτά τα πρωτόγονα θηλαστικά άρχισαν να αποκτούν διαφορές και να εξελίσσονται μέχρι να μετατραπούν στους προγόνους των ανθρωπόμορφων πιθήκων. Ακόμα αργότερα, πριν από περίπου επτά εκατομμύρια χρόνια, ένα υποσύνολο απογόνων τους άρχισε να αναπτύσσει αργά αλλά σταθερά νέα χαρακτηριστικά, και η εξελικτική του γραμμή διαχωρίστηκε από εκείνη του χιμπατζή.
Στην πρώτη φάση, αυτές οι εξελικτικές καινοτομίες αφορούσαν απλά, βασικά χαρακτηριστικά, όπως η ικανότητα να περπατάει κανείς στα δύο του πόδια. Με την πάροδο του χρόνου, όμως, ο άνθρωπος άρχισε να εκδηλώνει πραγματικά νέα και πιο πολύπλοκα χαρακτηριστικά, όπως τον ολοένα και μεγαλύτερο εγκέφαλο, τη χρήση εργαλείων, την ανάπτυξη της γλώσσας και του πολιτισμού. Τελικώς, αυτή η εξελικτική γραμμή έδωσε τη θέση της στο σύγχρονη ανθρωπότητα.
Βγαίνοντας από το ζώο
Κατά τη διάρκεια της προαναφερθείσας εξελικτικής διαδικασίας, η οποία άρχισε από τον κοινό πρόγονο μεταξύ ανθρώπων και χιμπατζήδων, δεν υπάρχουν ενδιάμεσοι δεσμοί μεταξύ ανθρώπου και χιμπατζή, αλλά βρίσκουμε πλευρικούς κλάδους που διαχωρίστηκαν από τον κύριο κλάδο και στη συνέχεια εξαφανίστηκαν. Ο πιο πρόσφατος από αυτούς τους πλευρικούς κλάδους αντιπροσωπεύεται από τον Homo neanderthalensis, ο οποίος εξαφανίστηκε πριν από περίπου 30.000 χρόνια, αλλά, για κάποιο, μικρό σχετικά, χρονικό διάστημα, έζησε μαζί με τον Homo sapiens.
Πριν από περίπου 200.000 χρόνια, ο Homo sapiens άρχισε να εξαπλώνεται στη Γη με πολύ ταχύ ρυθμό. Είναι πιθανό ότι αυτό το γένος, ήδη πριν από περίπου 150.000 χρόνια, μπορεί να είχε κυριαρχήσει στην Αφρική και, πριν από περίπου 70.000 χρόνια, μπορεί να είχε ταξιδέψει στη Μέση Ανατολή. Από εκεί, αυτοί οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες έφθασαν στη Νότια Ασία και, στη συνέχεια, μέσω θαλάσσιων οδών, ταξίδεψαν στην Ασία και στην Αυστραλία πριν από περίπου 60.000 χρόνια, ενώ, πριν από περίπου 40.000 χρόνια, επέστρεψαν στην Ευρώπη. Πριν από περίπου 15.000 χρόνια, έφθασαν στον Βερίγγειο Πορθμό μεταξύ της Ασίας και της Βόρειας Αμερικής μέσω χερσαίων γεφυρών που εμφανίστηκαν στην επιφάνεια των δύο ηπείρων. Πριν από περίπου 12.000 χρόνια, διέσχισαν το μήκος της ηπειρωτικής μάζας της Αμερικής και, ειδικώς, αποίκισαν τα δάση της Αμαζονίας και τις πάμπες της Παταγονίας.
Η ανωτέρω εξάπλωση του Homo sapiens σε ολόκληρο τον πλανήτη πραγματοποιήθηκε με μεγάλη ταχύτητα, αφού η ανάλυση του DNA μιας μεγάλης ποικιλίας σύγχρονων ανθρώπινων όντων δείχνει ότι όλοι οι περίπου οκτώ δισεκατομμύρια άνθρωποι που ζουν σήμερα στη Γη προέρχονται από μια περιορισμένη ομάδα πέντε χιλιάδων θηλυκών και έναν παρόμοιο αριθμό αρσενικών που έζησαν πριν από περίπου 150.000 έως 200.000 χρόνια. Αυτή η προγονική ομάδα της ανθρωπότητας πιθανόν προήλθε από την Αφρική, διότι μόνο η Αφρική περιέχει τον μεγαλύτερο αριθμό σύγχρονων παραλλαγών DNA στον κόσμο.
Κατά την περίοδο της εξάπλωσης του Homo sapiens σε ολόκληρο τον πλανήτη, έλαβαν χώρα δύο πολύ σημαντικά γεγονότα που έδωσαν στην ανθρώπινη εξέλιξη μια ισχυρή ώθηση προς τα εμπρός: η γλώσσα και η θρησκεία.
Κατά τη διάρκεια της εξέλιξης του γένους Homo sapiens, η εμφάνιση και η ανάπτυξη της γλώσσας αποτελούν το πιο σημαντικό γεγονός που μας διαχωρίζει από όλα τα άλλα είδη ζώων, συμπεριλαμβανομένων των ανθρωπόμορφων πιθήκων, που είναι οι εγγύτεροι συγγενείς των ανθρώπων. Σε αυτό το σημείο, αξίζει να επισημανθεί ότι οι τυποποιημένες γλώσσες, είτε έχουμε να κάνουμε με τη φυσική γλώσσα των ανθρώπων, είτε με τα μαθηματικά, είτε με γλώσσες προγραμματισμού ηλεκτρονικών υπολογιστών, περιλαμβάνουν: (1) αλφάβητα, δηλαδή, συλλογές αρχικών συμβόλων, (2) κανόνες κατασκευής προτάσεων με αυτά τα σύμβολα, (3) κανόνες συναγωγής, δηλαδή, μετασχηματισμούς των προτάσεων, (4) τον καθορισμό συστημάτων αξιωμάτων και (5) θεωρήματα που κατασκευάζονται σύμφωνα με τους κανόνες της συναγωγής. Οποιαδήποτε μορφή επικοινωνιακής ικανότητας που έχουν αναπτύξει άλλα βιολογικά είδη δεν είναι στο ελάχιστο συγκρίσιμη με την ανθρώπινη γλώσσα. Η ανθρώπινη γλώσσα επέτρεψε τη γέννηση της επιστημονικής γνώσης, από την οποία προέρχεται η τεχνολογία, τα επιτεύγματα της οποίας αλλάζουν την υπαρξιακή κατάσταση του ανθρώπου με τρόπους που μελετώ συστηματικά στο βιβλίο μου Πιάνοντας τον Ταύρο από τα Κέρατα: Αιτίες, Συνέπειες και Προοπτικές στην Πολιτειολογία και στην Πολιτική Οικονομία. Επίσης, η γλώσσα κατέστησε δυνατές τις τέχνες, την ηθική και τη θρησκεία, οι οποίες επίσης αποτελούν αντικείμενα μελέτης στο προαναφερθέν βιβλίο μου.
Γιατί, άραγε, μόνο οι άνθρωποι έχουν την ικανότητα της γλώσσας; Η απάντηση μπορεί να δοθεί σε πολλά επίπεδα. Κατ’ αρχάς, στο επίπεδο της ανατομίας, μια σημαντική διαφορά που εξακολουθεί να υπάρχει μεταξύ των ανθρώπων και των ανθρωπόμορφων πιθήκων (του χιμπατζή που είναι ο πλησιέστερος στο ανθρώπινο είδος) συνίσταται στο γεγονός ότι οι τελευταίοι δεν διαθέτουν φωνητική συσκευή που είναι απαραίτητη για την παραγωγή ομιλίας. Για παράδειγμα, στον χιμπαντζή, ο λάρυγγας βρίσκεται πολύ ψηλά πίσω από τη βάση της γλώσσας, ενώ, στον άνθρωπο, βρίσκεται πιο χαμηλά στον λαιμό, και, γι’ αυτόν τον λόγο, ο λάρυγγας του ανθρώπου έχει το πλεονέκτημα ότι διευρύνει τον θάλαμο αντήχησης στον λαιμό και στο στόμα και επιτρέπει την εκπομπή μιας τεράστιας γκάμας ήχων. Στη συνέχεια, αυτοί οι ήχοι αρθρώνονται σε λέξεις και φράσεις που ακολουθούν τους κανόνες της γραμματικής και του συντακτικού.
Στο επίπεδο της παλαιοντολογίας, η μελέτη των διαφορών μεταξύ του ανθρώπου και των ανώτερων πρωτευόντων βασίζεται στη σύγκριση των απολιθωμένων ευρημάτων, προκειμένου να διερευνηθούν αντίστοιχες ανατομικές συσχετίσεις της ομιλίας. Μια σημαντική συσχέτιση μεταξύ ανατομίας και της ικανότητας ομιλίας αναφέρεται στη διάσταση του ανοίγματος του υπογλώσσιου καναλιού που βρίσκεται στη βάση του κρανίου και από το οποίο διέρχεται το νεύρο που πηγαίνει στη γλώσσα. Πράγματι, η ανάλυση απολιθωμάτων δείχνει ότι ο άνθρωπος διαθέτει υπογλώσσιο νευρικό κανάλι που είναι πολύ μεγαλύτερο από εκείνο όλων των ανθρωπόμορφων πιθήκων.
Στο επίπεδο του αναπνευστικού συστήματος, διαπιστώνουμε μια ακόμη σημαντική διαφορά μεταξύ των ανθρώπων και των ανθρωπόμορφων πιθήκων, καθώς ένα ορισμένο είδος αναπνοής είναι απαραίτητο για να καταστεί δυνατή η εκπομπή ήχων και λέξεων. Συγκεκριμένα, οι Homines sapientes έχουν αναπτύξει μια σχετική διεύρυνση του σπονδυλικού καναλιού στην περιοχή του θωρακικού σπονδύλου, ιδίως στο ανώτερο τμήμα της θωρακικής κοιλότητας, ενώ όλοι οι άλλοι ανθρωπόμορφοι πίθηκοι έχουν αναπτυχθεί με διαφορετικό τρόπο. Τα νεύρα του θώρακα ελέγχουν τους θωρακικούς μύες και το διάφραγμα και διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη βαθμονόμηση της αναπνοής που είναι απαραίτητη για την εκπομπή λέξεων. Στα απολιθώματα των ανθρωπόμορφων πιθήκων, τα νεύρα του θώρακα δεν παρουσιάζουν τέτοια διεύρυνση και, γι’ αυτόν τον λόγο, δεν μπορούν να εκτελέσουν τους ήχους που είναι σε θέση να παράγουν οι άνθρωποι. Η ανάλυση του θωρακικού σπονδύλου του Homo sapiens δείχνει ότι η διεύρυνση του σπονδυλικού καναλιού εμφανίζεται ταυτόχρονα με τη διεύρυνση του υπογλώσσιου καναλιού. Συγκρίνοντας τα απολιθωμένα ευρήματα του Homo sapiens και των ανθρωπόμορφων πιθήκων, μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι κληρονομήσαμε τα χαρακτηριστικά μας από τον αρχαϊκό Homo sapiens πριν από περίπου 500.000 χρόνια. Αυτή είναι η πιο πιθανή χρονική περίοδος στην οποία εξελίχθηκε η γλώσσα. Βεβαίως, οι λέξεις και η γλώσσα δεν είναι ικανότητες που εμφανίστηκαν ξαφνικά, αλλά εξελίχθηκαν ξεχωριστά η καθεμία με τον δικό της τρόπο. Επίσης, είναι βάσιμος ο ισχυρισμός ότι η γλώσσα μπορεί να πέρασε από μια φωνητική (μουσική) φάση σε μια δεύτερη γλωσσική φάση (λεκτική).
Στο βιβλίο μου Πιάνοντας τον Ταύρο από τα Κέρατα: Αιτίες, Συνέπειες και Προοπτικές στην Πολιτειολογία και στην Πολιτική Οικονομία, μελετώνται τόσο η δομική βιολογία όσο και η δομική γλωσσολογία, στο πλαίσιο μιας ευρύτερης προσπάθειάς μου να υπερασπιστώ και να εμπλουτίσω τη «σχολή» της δομοκρατίας και να αναδείξω την αξιοποίησή της από τις κοινωνικές επιστήμες.
Επανερχόμενος στις ανωτέρω επισημάνσεις περί της γλώσσας, θα ήθελα να τονίσω τον κοινωνικό ρόλο που μπορεί να είχε η γλώσσα στους ανθρώπους. Ο Robin Dunbar, ο διακεκριμένος γνωσιακός ανθρωπολόγος από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, πιστεύει ότι, σε αυτό το σημείο, είναι δυνατόν να διατυπωθεί η υπόθεση του «κοινωνικού εγκεφάλου». Βασίζοντας τα συμπεράσματά του σε έρευνες σχετικά με το νεοφλοιό του εγκεφάλου, στον τόμο του, The Human Story: A New History of Mankind’s Evolution, αναφέρει:
«Υπάρχει στενή σχέση μεταξύ του μεγέθους του νεοφλοιού και του μεγέθους της ομάδας στα πρωτεύοντα θηλαστικά. Το μέγεθος της ομάδας που προβλέπει αυτή η σχέση για τον άνθρωπο είναι περίπου 150, και ομάδες αυτού του μεγέθους φαίνεται να αποτελούν κοινό χαρακτηριστικό των ανθρώπινων κοινωνικών συστημάτων σε όλο τον κόσμο. Ο κύριος μηχανισμός που χρησιμοποιούν τα πρωτεύοντα θηλαστικά για να συνδέουν τις ομάδες τους είναι η κοινωνική περιποίηση. Δεν καταλαβαίνουμε πραγματικά πώς ο καλλωπισμός δένει τις ομάδες, αλλά είναι γεγονός ότι ο χρόνος που αφιερώνουν τα διάφορα είδη πιθήκων στον καλλωπισμό άλλων μελών της ομάδας σχετίζεται άμεσα με το τυπικό μέγεθος της ομάδας τους. Όσο μεγαλύτερη είναι η ομάδα, τόσο περισσότερο χρόνο ξοδεύουν τα ζώα για να περιποιηθούν το ένα το άλλο».
Υπό το πρίσμα των ισχυρισμών του Dunbar, μπορούμε να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι, στους ανθρώπους, η γλώσσα μπορεί να αντικατέστησε τον καλλωπισμό των ανθρωπόμορφων πιθήκων, ώστε οι ανθρώπινες κοινωνίες να μπορούν να διατηρούνται ενωμένες σε όλο και μεγαλύτερες ομάδες. Προσοχή, λοιπόν, σε κάθε απόπειρα του σύγχρονου μάρκετινγκ, της σύγχρονης προπαγάνδας, της σύγχρονης επικοινωνιολογίας, της σύγχρονης βιομηχανίας του θεάματος και του σύγχρονου lifestyle να σας επανα-πιθηκοποιήσουν με το να προτάσσουν την αρχή του καλλωπισμού έναντι της αρχής της γλώσσας, ή τις αρχές του φαίνεσθαι και του αισθάνεσθαι έναντι των αρχών της σκέψης και του λόγου. Η διανοητική ανάπτυξη και η διανοητική εργασία διαφοροποιούν ουσιαστικά τον άνθρωπο από τον απλό πίθηκο. Το μεγαλύτερο υπαρξιακό και ταυτοτικό δίλημμα του ανθρώπου, ως σκεπτόμενου πιθήκου, είναι το αν θα επιλέξει να είναι περισσότερο «σκεπτόμενος» ή περισσότερο «πίθηκος» και πόσο από το καθένα από αυτά.
Όσο, λ.χ., οι σοβιετικοί πολίτες ήταν περισσότερο σκεπτόμενα ιστορικά υποκείμενα παρά πίθηκοι, δημιούργησαν το ιστορικό «θαύμα» που τους παρείχε δωρεάν συστήματα υγείας, παιδείας και κατοικίας, δηλαδή, απολάμβαναν δωρεάν και, μάλιστα, σε υψηλή ποιότητα εκείνες τις υπηρεσίες που είναι οι πιο ακριβές και επισφαλείς στην καπιταλιστική Δύση, αλλά, όταν, λόγω της προδοσίας που η Σοβιετική Ένωση υπέστη έσωθεν και της υπονόμευσης που υπέστη έξωθεν, οι σοβιετικοί και μετασοβιετικοί πολίτες παλινδρομούσαν όλο και περισσότερο στον πίθηκο, αντάλλαξαν τα προαναφερθέντα επιτεύγματα για χάρη των άθλιων αλλά μοδάτων ταχυφαγείων McDonald’s, της Pizza Hut, που αποτελεί έναν μοδάτο αμερικανικό εκφυλισμό της εξαίσιας παραδοσιακής ιταλικής πίτσας, δυτικών καταναλωτικών ειδών πολυτελείας και, γενικώς, για χάρη του δυτικού πολιτισμού του θεάματος, που εκφράζει τον θρίαμβο του πιθήκου πάνω στο σκεπτόμενο ιστορικό υποκείμενο.
Μελετώντας τη συνολική εξελικτική και ιστορική πορεία του Homo sapiens, διαπιστώνουμε ότι η ανάπτυξη της συνείδησης και της σκοπιμότητας του Homo sapiens βασίστηκε στη σκέψη και στον λόγο, δηλαδή, στο γεγονός ότι ο Homo sapiens αποφάσισε και μπόρεσε να εργαστεί διανοητικά με πολύ κόπο για να υπερβεί τα στάδια του καλλωπισμού και της αίσθησης. Πριν από περίπου 70.000 χρόνια, οι Homines sapientes εγκαινίασαν μια Πολιτιστική Επανάσταση.
Επιπλέον, η γλώσσα που χρησιμοποιούνταν μέχρι τότε για την περιγραφή του εξωτερικού κόσμου και την επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων απέκτησε, σταδιακά, ένα ακόμη σημαντικό χαρακτηριστικό: την ικανότητα να μεταδίδει πληροφορίες για πράγματα που δεν υπάρχουν στη φυσική πραγματικότητα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, γεννήθηκαν οι μύθοι, οι θρύλοι και οι θρησκείες. Τώρα πλέον, το είδος Homo έχει όλα τα βασικά εφόδια για να γίνει ένας δημιουργικός παραγωγός ιστορίας.
Η ανάπτυξη της συνείδησης
Η εξελικτική ιστορία του ανθρώπου προσδιορίζεται από την αύξηση του μεγέθους του εγκεφάλου, καθώς η τελευταία κατέστησε δυνατή την άνοδο της συνείδησης, τόσο στην πρωταρχική της μορφή όσο και στην ανώτερη τάξη της. Η συνείδηση ανώτερης τάξης, με τη σειρά της, κατέστησε εφικτή τη γέννηση της γλώσσας και της σκοπιμότητας.
Στο βιβλίο μου Πιάνοντας τον Ταύρο από τα Κέρατα: Αιτίες, Συνέπειες και Προοπτικές στην Πολιτειολογία και στην Πολιτική Οικονομία, μελετώνται τόσο η συνείδηση και η προθετικότητα όσο και οι εξαντικειμενισμοί της προθετικότητας στα πεδία του πολιτισμού. Η συνείδηση συνδέεται ουσιαστικά με την προθετικότητα, μέσω της οποίας τα ανθρώπινα όντα μπορούν να έχουν πρόσβαση στην εξωτερική πραγματικότητα και να συνάπτουν σχέσεις μεταξύ τους. Αναμφίβολα, υπάρχουν συνειδητές καταστάσεις που δεν είναι σκόπιμες, και υπάρχουν σκόπιμες καταστάσεις που δεν αποτελούν μέρος της συνείδησής μας. Παρόλα αυτά, η σύνδεση μεταξύ συνείδησης και σκοπιμότητας διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο για την κατανόηση του ανθρώπινου όντος και της ιστορίας.
Οι υποκειμενικές καταστάσεις της συνείδησης περιλαμβάνουν πεποιθήσεις, επιθυμίες, αντιλήψεις και συναισθήματα, και, στο προαναφερθέν βιβλίο μου, μελετώ συστηματικά τις νοητικές λειτουργίες του ανθρώπου και το τι σημαίνει «φυσιολογικός άνθρωπος». Ένα σημαντικό φιλοσοφικό πρόβλημα συνίσταται στο πώς θα καθορίσουμε τις σχέσεις των υποκειμενικών καταστάσεων της συνείδησης με την εξωτερική, εξωσυνειδησιακή πραγματικότητα. Η προθετικότητα κατευθύνεται πάντοτε προς κάτι, και πρέπει να κατανοήσουμε τι μπορεί να είναι αυτό το κάτι. Αρχίζοντας την έρευνά μας από απλές περιπτώσεις, η προθετικότητα μπορεί να έχει ως αντικείμενο πρωτόγονα βιολογικά ένστικτα, όπως, λ.χ., η δίψα και η πείνα. Η πείνα είναι η επιθυμία ή η νοητική ώθηση για φαγητό. Το φαγητό είναι το γεγονός που εκπληρώνει το αίσθημα της πείνας. Με ανάλογο τρόπο μπορούμε να ερμηνεύσουμε τη δίψα και όλες τις άλλες βιολογικές μορφές προθετικότητας. Επίσης, η προθετικότητα μπορεί να κατευθύνεται σε αισθητηριακές εντυπώσεις όπως η όραση, η όσφρηση, η αφή και η ακοή, ενώ, σε άλλες περιπτώσεις, μπορεί να κατευθύνεται σε αντικείμενα που εκφράζουν συναισθηματικές, εμπαθείς και λογικές νοητικές καταστάσεις.
Με τον όρο «προθετικότητα», εννοούμε την ιδιότητα των νοητικών καταστάσεων (π.χ., των σκέψεων, των πεποιθήσεων, των επιθυμιών, των ελπίδων κ.ο.κ.) να κατευθύνονται προς κάποιο αντικείμενο ή προς κάποια κατάσταση πραγμάτων. Η προθετικότητα δίδει μια εξωτερική κατεύθυνση στις καταστάσεις της συνείδησης, και, κατ’ αυτόν τον τρόπο, μπορεί να λειτουργεί σύμφωνα με μια ιεραρχία σχέσεων που κυμαίνεται από ένα ελάχιστο έως ένα μέγιστο. Τα επίπεδα αυτής της ιεραρχίας σχέσεων ονομάζονται «τάξεις», σύμφωνα με την ορολογία του γνωσιακού ανθρωπολόγου Robin Dunbar. Συγκεκριμένα: τα βακτήρια και ορισμένα έντομα έχουν ένα επίπεδο σκοπιμότητας μηδενικής τάξης, ενώ οι οργανισμοί που είναι εφοδιασμένοι με εγκέφαλο έχουν συνείδηση των νοητικών τους καταστάσεων. Για παράδειγμα, οι οργανισμοί που είναι εφοδιασμένοι με εγκέφαλο γνωρίζουν πότε βρίσκονται σε κίνδυνο ή πεινάνε.
Συνεπώς, οι οργανισμοί που είναι εφοδιασμένοι με εγκέφαλο έχουν προθετικότητα πρώτης τάξης. Προθετικότητα πρώτης τάξης σημαίνει ότι ένα ον έχει συνείδηση του εαυτού του, αναφέρεται συνειδητά στον εαυτό του. Ωστόσο, υπάρχουν και τύποι προθετικότητας ανώτερης τάξης. Η προθετικότητα μπορεί να κατευθύνεται στις πεποιθήσεις άλλων ανθρώπων, και τότε λέμε ότι πρόκειται για προθετικότητα δεύτερης τάξης.
Με άλλα λόγια, σύμφωνα με την ορολογία του γνωσιακού ανθρωπολόγου Robin Dunbar, μπορούμε να διακρίνουμε τις τάξεις της προθετικότητας ή σκοπιμότητας ως εξής: Τα περισσότερα σπονδυλωτά μπορούν να ανακαλούν τις νοητικές τους καταστάσεις, τουλάχιστον με έναν στοιχειώδη τρόπο, δηλαδή, γνωρίζοντας ότι γνωρίζουν. Οι οργανισμοί που γνωρίζουν ότι γνωρίζουν έχουν προθετικότητα ή σκοπιμότητα πρώτης τάξης. Οι οργανισμοί που, επιπλέον, γνωρίζουν ότι κάποιος άλλος γνωρίζει κάτι, έχουν προθετικότητα ή σκοπιμότητα δεύτερης τάξης. Οι οργανισμοί που, επιπλέον, γνωρίζουν ότι κάποιος άλλος γνωρίζει ότι κάποιος άλλος γνωρίζει κάτι, έχουν προθετικότητα ή σκοπιμότητα τρίτης τάξης. Όσο αυξάνεται ο αριθμός των υποκειμένων στην ακολουθία της προθετικότητας, τόσο αυξάνεται και ο αριθμός των ιεραρχικών τάξεων. Αυτή η ακολουθία μπορεί ανακλαστικά να επεκταθεί επ’ άπειρον, αλλά, στην πράξη, στο πλαίσιο της καθημερινής ζωής τους, οι περισσότεροι άνθρωποι σπανίως φθάνουν σε προθετικότητα τάξης ανώτερης της τέταρτης, και πολύ δύσκολα μπορούν να ανέλθουν στην πέμπτη τάξη, δηλαδή, να κάνουν συλλογισμούς του εξής τύπου: «ο Θεόδωρος γνωρίζει ότι η Χριστίνα πιστεύει ότι ο Γεώργιος νομίζει ότι ο Νικόλαος υποθέτει ότι η Νατάσσα προτίθεται να κάνει κάτι».
Προθετικότητα τέταρτης τάξης απαιτείται, κατ’ ελάχιστον, για την ανάπτυξη της λογοτεχνίας που υπερβαίνει την απλή αφήγηση, καθώς, λ.χ., «ο συγγραφέας θέλει ο αναγνώστης να πιστέψει ότι ο λογοτεχνικός ήρωας Α νομίζει ότι ο λογοτεχνικός ήρωας Β προτίθεται να κάνει κάτι». Ίδιου επιπέδου ελάχιστες ικανότητες απαιτούνται και για την ανάπτυξη της επιστήμης, καθώς η πραγματοποίηση μιας επιστημονικής εργασίας απαιτεί να αναρωτηθούμε αν ο κόσμος μπορεί να υπάρχει αλλιώς και να υπερβούμε το επίπεδο της αισθητηριακής εμπειρίας, και ύστερα να ζητήσουμε από κάποιον άλλο να κάνει το ίδιο.
Γενικώς, η εμφάνιση προθετικότητας ή σκοπιμότητας αποτελεί επιγέννημα της σχέσης μεταξύ των γνωσιακών ικανοτήτων των πρωτευόντων (συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου) και των διαστάσεων του εγκεφαλικού νεοφλοιού. Ο νεοφλοιός είναι ένα στρώμα πάχους περίπου έξι χιλιοστών που περιβάλλει ολόκληρο τον ερπετοειδή εγκέφαλο, ο οποίος υπάρχει σε όλα τα θηλαστικά. Στα θηλαστικά, το εν λόγω περίβλημα κυμαίνεται από δέκα έως σαράντα τοις εκατό της συνολικής εγκεφαλικής μάζας. Στον άνθρωπο, μπορεί να φθάσει μέχρι και το ογδόντα τοις εκατό της εγκεφαλικής μάζας. Ο νεοφλοιός είναι το σκεπτόμενο τμήμα του εγκεφάλου, και, άρα, όσο πιο παχύς είναι, τόσο μεγαλύτερες είναι οι γνωσιακές ικανότητες.
Κατά τη διάρκεια της εξέλιξης των βιολογικών ειδών, η μεγέθυνση του εγκεφάλου των πρωτευόντων σημειώθηκε κυρίως στο εμπρόσθιο μέρος του κρανίου, όπου βρίσκεται ο μετωπιαίος λοβός. Οι άλλες περιοχές του εγκεφάλου, η πλευρική και η οπίσθια, είναι υπεύθυνες για τις λειτουργίες της όρασης, των αισθητηριακών αντιλήψεων και της μνήμης. Σύμφωνα με πολυάριθμες κλινικές έρευνες, οι διαστάσεις του μετωπιαίου λοβού του ανθρώπου συναρτώνται με την ανώτερη νοημοσύνη του, η οποία αποτελεί το σημαντικότερο στοιχείο υπεροχής του έναντι των ανθρωπόμορφων πιθήκων. Στον άνθρωπο, η επιφάνεια του μετωπιαίου λοβού είναι υπερτετραπλάσια του όγκου του μετωπιαίου λοβού των χιμπατζήδων, και ο ρυθμός αύξησής της είναι εκθετικός. Επίσης, η ανάπτυξη και η λειτουργία των νευρώνων του ανθρώπινου εγκεφάλου προσδιορίζουν την ανάπτυξη της ικανότητας του είδους Homo να συλλαμβάνει ανώτερες τάξεις προθετικότητας ή σκοπιμότητας.
Από όλα τα γνωστά πολύπλοκα συστήματα που υπάρχουν στο φυσικό σύμπαν, το πιο πολύπλοκο είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Αν επρόκειτο να κατασκευάσουμε μια υπολογιστική μηχανή η οποία θα μοντελοποιούσε τον ανθρώπινο εγκέφαλο, τότε αυτή η υπολογιστική μηχανή θα έπρεπε να είχε το μέγεθος ενός αστικού οικοδομικού τετραγώνου, θα έπρεπε να ψύχεται από έναν ολόκληρο ποταμό, και θα χρειαζόταν ένα εργοστάσιο πυρηνικής ενέργειας για να τροφοδοτείται με ενέργεια (ενώ ο ανθρώπινος εγκέφαλος λειτουργεί με μόλις περίπου 20 Watts).
Υπό το πρίσμα των προαναφερθέντων, για να προσδιορίσουμε το πότε το είδος Homo ανέπτυξε την ικανότητα να συλλαμβάνει ανώτερες τάξεις προθετικότητας ή σκοπιμότητας, πρέπει, κατ’ αρχάς, να ασχοληθούμε με τη σύγκριση μεταξύ των διαστάσεων του μετωπιαίου λοβού με τις διαστάσεις του εγκεφάλου των ανθρωποειδών. Υπάρχει ισχυρός βαθμός συσχέτισης μεταξύ του όγκου των μετωπιαίων λοβών και της τάξης της προθετικότητας ή σκοπιμότητας: πρώτη τάξη για τους μη ανθρωπόμορφους πιθήκους, δεύτερη τάξη για τους ανθρωπόμορφους πιθήκους και πέμπτη τάξη για τον άνθρωπο. Καταφεύγοντας και πάλι στην παλαιοντολογία, μπορούμε να εξακριβώσουμε σε ποιο απολίθωμα ανθρωποειδούς μπορεί να εμφανίστηκε το αντίστοιχο μέγεθος εγκεφάλου και έτσι να κατανοήσουμε τα κρίσιμα σημεία, συγκεκριμένα, τις στιγμές απόκτησης των διαφόρων τάξεων προθετικότητας, και των συνακόλουθων γνωσιακών ικανοτήτων των ανθρωποειδών. Από την προαναφερθείσα ερευνητική εργασία, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι η προθετικότητα ή σκοπιμότητα της τρίτης τάξης εμφανίστηκε στον Homo erectus πριν από περίπου δύο εκατομμύρια χρόνια, η προθετικότητα ή σκοπιμότητα της τέταρτης τάξης εκδηλώθηκε στον αρχαϊκό Homo sapiens πριν από περίπου 500.000 χρόνια, και η προθετικότητα ή σκοπιμότητα της πέμπτης τάξης εμφανίστηκε πριν από περίπου 200.000 χρόνια στον σύγχρονο Homo sapiens από τον οποίο κατάγονται οι σημερινοί άνθρωποι.
Το κύριο συμπέρασμα που μπορεί να εξαχθεί από την ανωτέρω ανάλυση είναι ότι οι ανθρωπόμορφοι πίθηκοι και οι άνθρωποι διαφέρουν μεταξύ τους ως προς μια θεμελιώδη πτυχή: την ικανότητα με την οποία οι άνθρωποι μπορούν να διαχωρίζουν τους εαυτούς τους από τον κόσμο των αισθητηριακών τους εμπειριών. Η δυνατότητα να υπερβαίνουμε το πεδίο των αισθήσεων μας επιτρέπει να αναστοχαζόμαστε τις εμπειρίες μας και να διατυπώνουμε υποθέσεις για τη φύση τους και μας εφοδιάζει με έννοιες για το παρελθόν, το μέλλον και τον «κοινωνικό εαυτό» μας. Σε αντίθεση προς το ανθρώπινο ον, οι ανθρωπόμορφες μαϊμούδες έχουν μόνο μια άμεση εμπειρία του κόσμου, περιορίζονται στο άμεσο βίωμα και ζουν στο παρόν, όπως αυτές το προσλαμβάνουν και το ανακαλούν.
Από τη φύση στον πολιτισμό
Ο πολιτισμός εκδηλώνεται ως επιστήμη, τέχνες, ηθική, θεσμοί, θρησκεία και ιδεολογία. Σε όλες τις εποχές και σε όλους τους πολιτισμούς, η θρησκεία αντιπροσωπεύει την υψηλότερη και πιο οικουμενική έκφραση της δημιουργικότητας της ανθρώπινης συνείδησης.
Η οικουμενικότητα της θρησκείας απορρέει από το γεγονός ότι, κατά την εξέλιξη του είδους Homo, όλες οι γνωστές μέχρι σήμερα ανθρώπινες κοινότητες πίστευαν πάντα σε ένα υπαρξιακό «αλλιώς», συγκεκριμένα, στην ύπαρξη ενός πνευματικού κόσμου παράλληλου και διαφορετικού από αυτόν των αισθήσεων. Η ανθρωπότητα έχει πραγματοποιήσει τελετουργίες και προσευχές για να εξευμενίσει και για να κερδίσει την εύνοια πνευματικών και αόρατων οντοτήτων που πιστεύεται ότι κατοικούν σε αυτόν τον κόσμο, προκειμένου να τις ωθήσει να στρέψουν ένα φιλεύσπλαχνο βλέμμα στα ανθρώπινα όντα που πλήττονται από διάφορα δεινά. Ειρήσθω εν παρόδω, η πρόσφατη τάση ορισμένων εμπορικών φυσικών επιστημόνων να ομιλούν για «παράλληλα σύμπαντα» είναι ουσιαστικώς μια θρησκευτική και όχι επιστημονική αντίληψη, η οποία παίζει τους παραδοσιακούς ρόλους της θρησκείας με νέους τρόπους.
Το ύψος συνειδησιακής ανάπτυξης στο οποίο πρέπει να ανέλθει ένα ον για να αναπτύξει θρησκευτική συνείδηση είναι πολύ μεγάλο. Για την ακρίβεια, η ικανότητα σύλληψης της θρησκείας αποτελεί αποκλειστικό προνόμιο του ανθρώπινου είδους. Κανένα άλλο βιολογικό είδος που ζει στη Γη δεν μπορεί να διατυπώσει κάτι που να μοιάζει έστω και λίγο με θρησκεία. Δεδομένου ότι ο άνθρωπος αποτελεί προϊόν της εξέλιξης, πρέπει να ερευνήσουμε προσεκτικά τους παράγοντες που μπορεί να ευνόησαν την εμφάνιση της θρησκευτικής μας παρόρμησης.
Κατ’ αρχάς, πρέπει να επισημάνουμε ότι η δημιουργία της θρησκείας από τον άνθρωπο δεν μπορεί να αιτιολογηθεί μόνο από την ανάπτυξη της ανθρώπινης γλώσσας. Η γλώσσα δεν αποτελεί αναγκαία συνθήκη για τη γέννηση μιας θρησκείας. Γίνεται αναγκαία όταν κάποιος επιθυμεί να τυποποιήσει τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και να διατυπώσει, σαφώς και επισήμως, θεολογικούς ισχυρισμούς, εξηγώντας την θεότητα στην οποία πιστεύει και τον υπερβατικό κόσμο τον οποίο ποθεί.
Για να προσδιορίσουμε τις καταβολές της θρησκείας, πρέπει να αναλύσουμε τα επίπεδα της προθετικότητας ή σκοπιμότητας και τις διαστάσεις του εγκεφάλου που βρίσκουμε σε απολιθώματα. Για να εκδηλωθεί η θρησκευτική πίστη, η οποία στοιχειωδώς απαιτεί την ύπαρξη ενός κόσμου διαφορετικού από αυτόν στον οποίο ζούμε και τον οποίο αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας, το επίπεδο προθετικότητας ή σκοπιμότητας της συνείδησης πρέπει να είναι τουλάχιστον δεύτερης τάξης. Ο Robin Dunbar, στον τόμο του The Human Story: A New History of Mankind’s Evolution, επιχειρηματολογεί ως εξής:
«Για να μπορώ να συμμετέχω σε θρησκευτικές δραστηριότητες, πρέπει να πιστεύω ότι υπάρχει ένας παράλληλος κόσμος που κατοικείται από όντα που έχουν προθέσεις οι οποίες μπορούν να επηρεαστούν από τις προσευχές μου. Με άλλα λόγια, πιστεύω (1) ότι υπάρχουν θεοί που σκοπεύουν (2) να επηρεάσουν το μέλλον μου. Αν αυτά τα όντα έχουν προθέσεις τις οποίες δεν μπορώ να επηρεάσω, τότε η θρησκεία δεν έχει κανένα ρόλο να παίξει: τέτοια όντα ελάχιστα διαφέρουν από τις μανιασμένες πλημμύρες ή τα εκρηκτικά ηφαίστεια που μας καταπίνουν απροσδόκητα. Μια θρησκεία, αν πρόκειται να έχει πραγματική αξία, πρέπει να είναι σε θέση να επηρεάσει το μέλλον μας».
Ωστόσο, αν η θρησκεία πρόκειται να έχει μια αναπτυγμένη μεταφυσική, προκειμένου να παρέχει ένα σημαντικό εξελικτικό πλεονέκτημα, η προθετικότητα δεύτερης τάξης δεν αρκεί. Σε αυτή την περίπτωση, η θρησκεία προϋποθέτει προθετικότητα τρίτης τάξης. Με άλλα λόγια, ένα αναπτυγμένο θρησκευόμενο συνειδητό ον πιστεύει (1) ότι υπάρχουν θεοί που μπορούν να πειστούν να κατανοήσουν (2) το τι πραγματικά επιθυμεί (3) και οι οποίοι, αφού το κάνουν, θα ενεργήσουν για λογαριασμό τού δεδομένου θρησκευόμενου συνειδητού όντος.
Η ανωτέρω κατάσταση μπορεί να εξηγήσει την εξέλιξη της θρησκευτικής αίσθησης σε ατομικό επίπεδο, δηλαδή, εξηγεί το γνωσιακό υπόβαθρο για την προσωπική αίσθηση της θρησκείας, τις ιδιαίτερες θρησκευτικές πεποιθήσεις ενός ατόμου και τις υπερβατικές εμπειρίες ενός ατόμου. Αντιθέτως, η ανωτέρω κατάσταση δεν μπορεί να εξηγήσει την εξέλιξη της θρησκευτικής αίσθησης στο επίπεδο μιας κοινότητας, δηλαδή, δεν επαρκεί για να εξηγήσει τα μεγάλης κλίμακας φαινόμενα τελετουργιών και δημόσιας δέσμευσης που κατέχουν κεντρικό ρόλο στη θρησκεία ως κοινωνική δραστηριότητα και ως κοινωνικό θεσμό. Για να εξηγήσουμε τη θρησκεία ως κοινωνική δραστηριότητα και ως κοινωνικό θεσμό, χρειαζόμαστε προθετικότητα ή σκοπιμότητα τουλάχιστον τέταρτης τάξης (ίσως και πέμπτης τάξης), ώστε να μπορούμε να χειριστούμε συλλογισμούς του εξής τύπου: «υποθέτω (1) ότι πιστεύετε (2) ότι πιστεύω (3) ότι υπάρχουν θεοί που προτίθενται (4) να επηρεάσουν το μέλλον μας (επειδή καταλαβαίνουν τις επιθυμίες μας (5))». Έως ότου οι άνθρωποι μπορέσουν να αλληλεπιδράσουν και να συγκροτήσουν μια κοινότητα επί τη βάσει προθετικότητας ή σκοπιμότητας τέταρτης (ή και πέμπτης) τάξης, δεν μπορούμε ακόμη να μιλάμε για μια πλήρως αναπτυγμένη θρησκεία, αλλά μόνο για θρησκευτικές πεποιθήσεις. Η κοινή πεποίθηση, δηλαδή, το γεγονός ότι υπάρχουν πράγματα που σημαίνουν για όλους το ίδιο, αποτελεί τον κλειδόλιθο της θρησκείας.
Με βάση τις ανωτέρω παρατηρήσεις για το επίπεδο προθετικότητας που απαιτεί η θρησκεία, και δεδομένου ότι μόνο το ανθρώπινο είδος μπορεί να επιδιώξει και να επιτύχει την προθετικότητα της τέταρτης τάξης, εξηγείται γιατί μόνο οι άνθρωποι, μεταξύ όλων των βιολογικών ειδών που ζουν στη Γη, έχουν θρησκευτικά συστήματα. Επίσης, κάποιοι άνθρωποι μπορούν να επιδιώξουν και να επιτύχουν την προθετικότητα της πέμπτης και της έκτης τάξης, και αυτό το γεγονός μπορεί να εξηγήσει γιατί, μεταξύ των ανθρώπων, μόνο ένας σχετικά μικρός αριθμός ατόμων είναι επιτυχημένοι θρησκευτικοί ηγέτες. Τόσο οι πραγματικά επιτυχημένοι θρησκευτικοί ηγέτες όσο και οι πραγματικά επιτυχημένοι μυθιστοριογράφοι, που «σφραγίζουν» με το έργο τους ολόκληρες εποχές και γίνονται διαχρονικοί, αποτελούν μια πολύ μικρή και πολύ υψηλή ελίτ. Εξού και λίγοι άνθρωποι είναι ιδρυτές θρησκειών, εσωτεριστικών Τύπων/μυητικών συστημάτων και δικαιικών συστημάτων.
Αναμφιβόλως, οι δραστηριότητες της θρησκευόμενης ή μυθολογούσας και, γενικώς, της θεσμίζουσας συνείδησης προϋποθέτουν την ύπαρξη μιας καλώς διαμορφωμένης γλώσσας. Χωρίς γλώσσα, η συνείδηση δεν μπορεί να ανέλθει στην προθετικότητα της πέμπτης τάξης, και δεν μπορεί να σχηματίσει κοινωνικές ομάδες υψηλής οργάνωσης.
Με βάση την επισήμανση ότι η κατανόηση της θρησκείας απαιτεί, εκτός από μια καλώς διαμορφωμένη γλώσσα, τουλάχιστον την προθετικότητα της τέταρτης τάξης (όπως και η δημιουργία μιας θρησκείας απαιτεί τουλάχιστον την προθετικότητα της πέμπτης τάξης), μπορούμε να καθορίσουμε το πότε η θρησκεία έκανε την πρώτη της εμφάνιση στην εξελικτική ιστορία των ανθρωποειδών. Συγκεκριμένα, υπό το πρίσμα των προαναφερθέντων, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η θρησκεία έκανε την πρώτη της εμφάνιση στην εξελικτική ιστορία των ανθρωποειδών πριν από περίπου 500.000 χρόνια, συμπίπτοντας με την εποχή της πρώτης εμφάνισης της γλώσσας. Η προθετικότητα της πέμπτης τάξης, που συνδέεται με τον Homo sapiens, εκδηλώθηκε πολύ αργότερα, πριν από περίπου 200.000 χρόνια, καθώς τότε η προθετικότητα της πέμπτης τάξης σε συνεργασία με μια καλώς διαμορφωμένη γλώσσα εφοδιασμένη με προχωρημένη γραμματική και προχωρημένο συντακτικό εξέφρασαν τη θρησκεία τόσο ως μια κοινωνική οργάνωση όσο και ως ένα μεταφυσικό σύστημα.
Τα εξελικτικά πλεονεκτήματα που έχει αντλήσει το ανθρώπινο είδος από τη θρησκεία είναι η κοινωνική συνοχή, ο κοινωνικός έλεγχος και η δημιουργική διαχείριση του υπαρξιακού άγχους. Για να επιτύχει αυτούς τους στόχους, η θρησκεία χρησιμοποιεί ισχυρά μέσα, όπως η πίστη στην αθανασία, η μεταφυσική και ο μυστικισμός.
Υπό το πρίσμα των όσων έχω αναφέρει μέχρι τώρα, ο άνθρωπος φαίνεται να είναι ένας «σκεπτόμενος πίθηκος» που εφηύρε τη θρησκεία, την τέχνη, την ηθική, την επιστήμη, πληθώρα τεχνολογιών, την ιδεολογία και πληθώρα θεσμών. Η ζωή αυτού του ανθρώπου μπορεί να έχει νόημα αν και μόνο αν είναι ευτυχισμένος. Στο σύγγραμμά του Οι Μεταφυσικές Αρχές της Αρετής, ο Immanuel Kant αποφαίνεται ότι η ευτυχία αποτελεί μια συνεχή κατάσταση ευημερίας, απόλαυσης της ζωής και πλήρους ικανοποίησης με την κατάσταση στην οποία βρίσκεται κάποιος. Ορισμένα από τα πιο διαρκή και σημαντικά κανάλια μέσω των οποίων ο άνθρωπος αναζητεί την ευτυχία είναι οι θρησκείες, οι ιδεολογίες και οι εσωτεριστικές εταιρείες ή μυστικές αδελφότητες. Εξού και έχω, από μακρού, αναλάβει πρωτοβουλίες, σε διεθνές επίπεδο, για τη δημιουργία ενός θεσμού ικανού να καλύψει και τα τρία προαναφερθέντα κανάλια με έναν ενιαίο, ορθολογικό και αποτελεσματικό τρόπο ανταποκρινόμενο στα ιστορικά κεκτημένα του Homo sapiens του 21ου αιώνα.
Αν συγκρίνουμε τις σύγχρονες ιδεολογίες με τις μονοθεϊστικές θρησκείες, θα βρούμε βαθιές αναλογίες. Υπάρχει, ωστόσο, μια θεμελιώδης διαφορά. Η θρησκεία βασίζεται σε ένα μεταφυσικό δόγμα το οποίο είναι ανεξάρτητο από την ιστορικότητα, ενώ η ιδεολογία βασίζεται σε ένα φιλοσοφικό και κοινωνικό δόγμα σε διαλεκτική σχέση με την ιστορικότητα και βασισμένο σε μια προσπάθεια καθολικής ερμηνείας και διαχείρισης της ιστορίας μέσω ιδεών, θεσμών και υλικών δυνατοτήτων. Εξού και η «θρησκεία» δεν ταυτίζεται με την «ιδεολογία».
Ας επιστρέψουμε στον τρόπο με τον οποίο η θρησκεία υπήρξε η πρώτη σημαντική, ψυχολογική και πρακτική, πύλη εξόδου του ανθρώπου από τους περιορισμούς και τα δεινά του φυσικού βίου. Όταν, πριν από περίπου 200.000 χρόνια, χάρη στην ανάπτυξη του εγκεφάλου, η ανθρωπότητα απέκτησε πρόσβαση στην προθετικότητα της πέμπτης τάξης, απέκτησε συνείδηση της συνείδησής της και άρχισε να θεωρεί συστηματικά το φυσικό περιβάλλον στο οποίο ζει όσο και τον εαυτό της. Ο άνθρωπος κατανόησε ότι ζούσε σε μια κατάσταση διακινδύνευσης και αδυναμίας. Η φύση είναι εχθρική και αφιλόξενη: δύσκολα και απειλητικά καιρικά φαινόμενα, σεισμοί, ηφαιστειακές εκρήξεις και ασθένειες κρατούν τους ανθρώπους σε κατάσταση συνεχούς εγρήγορσης και άμυνας. Τα άγρια ζώα αντιπροσωπεύουν έναν διαχρονικό καθημερινό κίνδυνο. Αλλά, πολλές φορές, και ο ίδιος άνθρωπος αποτελεί πηγή κινδύνων για τον συνάνθρωπό του. Διαφορετικές ομάδες ανθρώπων, που ζουν στις ίδιες συνθήκες, λειτουργούν συχνά ως εχθροί και καταστροφείς.
Οι θρησκείες βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση με τις οικονομικές ανάγκες. Για παράδειγμα, οι πολυθεϊσμός εκκινεί από την αγροτική επανάσταση, ενώ οι μονοθεϊστικές θρησκείες συναρτώνται με τις οικονομικές ανάγκες των οργανωμένων εθνών που έχουν υψηλή αυτοσυνειδησία και των αυτοκρατοριών. Η ποίηση και η φιλοσοφία βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση με την οικονομική πραγματικότητα, καθώς κατέστησαν εφικτές χάρη στο πλεόνασμα του πλούτου που προκάλεσε η αυξημένη γεωργική παραγωγή. Στα συγγράμματά του Γερμανική Ιδεολογία και Κομμουνιστικό Μανιφέστο, ο Karl Marx ορθώς αποφάνθηκε ότι η βάση ή ο καθοριστικός παράγοντας για την ανάπτυξη των κοινωνιών είναι η οικονομική δομή τους. Η υπερδομή της κοινωνίας, δηλαδή, αυτό που ονομάζουμε «κουλτούρα» και αποτελείται κυρίως από ιδέες-αξίες και θεσμούς, περιλαμβάνοντας τη θρησκεία, την τέχνη, τη φιλοσοφία και την επιστήμη, αποτελεί επιγέννημα των οικονομικών παραγόντων. Από την άλλη πλευρά, βεβαίως, ένα πολιτιστικό σύστημα, αφού εγκαθιδρυθεί, θα προσπαθήσει να αποκτήσει αυτονομία από την οικονομία προκειμένου να ανατρέψει την αρχέγονη σχέση δομής-υπερδομής, αλλά αυτό δεν αναιρεί την προέλευση του πολιτιστικού συστήματος. Για να το κατανοήσουμε αυτό καλύτερα, πρέπει να ερμηνεύσουμε τον όρο «οικονομία» με έναν ευρύ τρόπο, δηλαδή, ως την επιτομή αυτού που θα ονομάζαμε πεδίο των πρακτικών προβλημάτων. Εξού και, στο βιβλίο μου Πιάνοντας τον Ταύρο από τα Κέρατα: Αιτίες, Συνέπειες και Προοπτικές στην Πολιτειολογία και στην Πολιτική Οικονομία, καταλήγω σε μια σύνθεση μεταξύ της καντιανής σκέψης, της δομοκρατίας, του μαρξισμού και της ερμηνευτικής θεωρίας του Hans-Georg Gadamer. Στο βιβλίο, εξηγώ πλήρως αυτές τις θεωρίες και τη σύνθεση που προτείνω.
Η δαρβινική θεωρία της εξέλιξης ευνοεί εκείνα τα στοιχεία που μπορούν να βοηθήσουν το είδος να επιβιώσει. Αναφορικώς με τα ανθρώπινα όντα, συγκεκριμένα, η εξέλιξη ευνόησε την πολύ γρήγορη αύξηση των διαστάσεων του εγκεφάλου του ανθρώπου και τον εφοδίασε με την ικανότητα να επινοεί νέες δυνατότητες επιβίωσης σε ένα εχθρικό προς αυτόν φυσικό και ανθρώπινο περιβάλλον. Η τάξη της προθετικότητας ή σκοπιμότητας των Homines sapientes τούς επιτρέπει να δημιουργήσουν τις τέχνες (αυτό που είναι όμορφο) και την ηθική (αυτό που είναι καλό), αλλά, ήδη πριν από αυτές, δημιούργησαν και τη θρησκεία, η δημιουργία της οποίας προϋποθέτει ακόμη υψηλότερη τάξη προθετικότητας ή σκοπιμότητας (την τέταρτη τάξη για να πιστέψει κανείς σε αυτήν και την πέμπτη τάξη για να τη δημιουργήσει). Η εξέλιξη της θρησκείας αντιστοιχεί σε έναν χρήσιμο μηχανισμό που εξασφαλίζει τη συνοχή των κοινωνικών ομάδων και τη συνεργασία των μελών αυτών των ομάδων για το κοινό καλό.
Η θρησκεία καλλιεργεί την αίσθηση ότι ανήκουμε σε μια κοινωνική ομάδα, υπό την έννοια ότι όσοι ανήκουν σε μια οργανωμένη θρησκευτική ομάδα αποτελούν επίσης μέρος μιας ευρύτερης κοινωνικής ομάδας και χρησιμοποιούν τους θρησκευτικούς δεσμούς για να την ενισχύσουν. Συγκεκριμένα, η θρησκεία δημιουργεί μια αίσθηση του ανήκειν με βάση τη μοιρασιά ενός υπερκόσμιου κόσμου που κατοικείται από πνεύματα που παρέχουν υποστήριξη και προνόμια, και υπόσχεται τη μετάβασή μας σε αυτόν τον κόσμο μετά από τον θάνατο του σώματός μας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η θρησκεία επιτρέπει στους πιστούς της να βγουν από τη γεμάτη αγωνία και κινδύνους γήινη ζωή τους. Η πίστη σε έναν κόσμο παράλληλο με τον καθημερινό μας δεν απαλλάσσει από τα προβλήματα και τα δεινά της ανθρώπινης κατάστασης, αλλά βοηθά τον άνθρωπο να τα αντιμετωπίσει καλύτερα, καθώς του παρέχει την ενδυναμωτική πληροφορία ότι, σε αυτή τη ζωή του πόνου, αντιστοιχεί μια ζωή μακαριότητας στον άλλο. Ένα εμπειρικό επακόλουθο αυτής της πίστης δίδεται από την ταφή των πτωμάτων. Ορισμένα από τα αρχαιότερα ταφικά μνημεία έχουν βρεθεί στη Δημοκρατία της Τσεχίας και χρονολογούνται πριν από περίπου 25.000 χρόνια.
Όπως προανέφερα, στον εικοστό και στον εικοστό πρώτο αιώνα, ορισμένοι φυσικοί επιστήμονες που θέλουν να διαδραματίσουν ρόλους θρησκευτικών ηγετών αναπτύσσουν και προωθούν μια ανασύνθεση παραδοσιακών θρησκευτικών αφηγήσεων με όρους κβαντικής φυσικής ή ακόμη και ουφολογίας, εξωθώντας τους οπαδούς τους σε έναν αυθαίρετο ιδεαλισμό. Όμως, ενώ αυτές οι επιστημονικοφανείς νεο-θρησκευτικές αφηγήσεις οδηγούν σε έναν αυθαίρετο ιδεαλισμό, ο ιδεαλισμός των μεγάλων, παραδοσιακών θρησκευτικών αφηγήσεων δεν είναι αυθαίρετος, αλλά, όπως προανέφερα, εφοδίασε τον Homo sapiens με σημαντικά εξελικτικά πλεονεκτήματα.
Όλες οι θρησκείες, εκτός από το να πείθουν τους οπαδούς τους ότι μπορούν να ζήσουν πέρα από τον θάνατο του φυσικού σώματος, ασκούσαν πάντοτε εξουσία πάνω στους οπαδούς τους. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, διαμορφώνεται η άλλη θεμελιώδης διάσταση της θρησκείας, η οποία συνδέεται τόσο στενά με την αίσθηση του ανήκειν και τη συνοχή των ανθρώπινων ομάδων: ο κοινωνικός έλεγχος. Η υιοθέτηση κοινών θρησκευτικών πεποιθήσεων δημιουργεί μια συνεκτική ομάδα, αλλά, για να διατηρηθεί η συνοχή αυτής της ομάδας κατά την πάροδο του χρόνου, τα μέλη της ομάδας πρέπει να συνεχίσουν να ενεργούν σύμφωνα με αυτές τις πεποιθήσεις. Εξού κι η θρησκεία επιβάλλει μηχανισμούς κοινωνικού ελέγχου. Εάν, αντίθετα, τα μέλη της ομάδας αρχίσουν να έχουν διαφορετικές πεποιθήσεις, τότε ολόκληρη η θρησκευτική ομάδα κινδυνεύει να εμπλακεί σε συγκρούσεις και, τελικώς, να εξαφανιστεί. Η διατήρηση του υπάρχοντος status quo απαιτεί την άσκηση συνεχούς ελέγχου στα μέλη της ομάδας, ώστε να διασφαλίζεται συνεχώς η πιστή τήρηση των αρχών των κοινών πεποιθήσεων. Αναμφιβόλως, οι εκπρόσωποι της κυρίαρχης τάξης που αντλούν πλεονεκτήματα από το υπάρχον status quo έχουν το μονοπώλιο άσκησης ενός τέτοιου κοινωνικού ελέγχου. Από την άλλη πλευρά, αλλαγές μπορούν να συμβούν όταν ένας άνθρωπος με μεγάλο χάρισμα και κύρος απορρίψει και παραβιάσει ορισμένους κανόνες του εγκαθιδρυμένου θρησκευτικού παιγνίου και εκκινήσει μια νέα πίστη. Για παράδειγμα, ο Ιησούς από τη Ναζαρέτ, απορρίπτοντας ορισμένες από τις θεμελιώδεις θρησκευτικές αρχές του Εβραϊσμού, έδωσε το έναυσμα για μια νέα θρησκεία.
Το πλεονέκτημα των θρησκειών στην εξελικτική ιστορία του ανθρώπου συνίσταται αφενός στην υπόσχεση για ζωή μετά θάνατον (αθανασία), αφετέρου στην ισχυρή αίσθηση του ανήκειν, που είναι ικανή να δημιουργήσει συνοχή και κοινωνικό έλεγχο. Μόλις η θρησκεία ξεπεράσει την αρχική φάση της ανάπτυξής της, εργάζεται για την τελειοποίηση των δογμάτων και των δυνάμεών της. Η πρώτη αναπαράσταση της θρησκείας συνίσταται σε έναν μύθο για τη δημιουργία του κόσμου, καθώς αυτός ο μύθος εξηγεί πώς εκκίνησε ο κόσμος και πώς μπορούν να τον κατανοήσουν οι εκλεκτοί που μοιράζονται τις δεδομένες θρησκευτικές πεποιθήσεις. Επίσης, σχεδόν πάντα, οι θρησκείες δίδουν οδηγίες και μυστικές φόρμουλες στις οποίες μόνο οι οπαδοί μπορούν να έχουν πρόσβαση. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μυστικών θρησκευτικών τύπων είναι η εβραϊκή Καμπαλά. Γενικά, στο πλαίσιο της θρησκείας, η εξουσία και η δύναμη έρχονται από ψηλά προς τα κάτω, στον λαό, σύμφωνα με τα πολλαπλά επίπεδα διαφώτισης. Έτσι, στο πλαίσιο της θρησκείας, οι πιστοί επιλέγουν ιερούς τόπους στους οποίους επικαλούνται τους θεούς, προς τους οποίους ασκούν τελετές και τελειοποιούν την αφοσίωσή τους. Φυσικά, η αλήθεια της ιδιαίτερης πίστης μιας θρησκευτικής κοινότητας ενισχύεται καθώς οι πεποιθήσεις των άλλων θρησκευτικών κοινοτήτων καταδικάζονται.
Ένα ακόμη σημαντικό χαρακτηριστικό της θρησκείας είναι ότι βασίζεται στη μεταφυσική, δηλαδή, σε ισχυρισμούς για τη φύση της πραγματικότητας και ιδιαιτέρως του όντος. Με το πέρασμα του χρόνου, οι ορθολογικές ικανότητες της συνείδησης ανώτερης τάξης εξελίσσονται και δίδουν το έναυσμα για την αυτονόμηση της μεταφυσικής σκέψης από τη θρησκεία και, άρα, για τη γέννηση της φιλοσοφίας στην Ελλάδα τον 6ο αιώνα π.Χ. Στην Ελλάδα του 6ου αιώνα π.Χ., ο μύθος που συντηρούσε τη θρησκεία άρχισε να δίδει τη θέση του στις ορθολογικές αντιλήψεις της πραγματικότητας, όπως αυτές προτείνονται από τη φιλοσοφία. Παρόλα αυτά, στην Ελλάδα, η σχέση μεταξύ θρησκείας και φιλοσοφίας απέκτησε ένα ιδιόμορφο νόημα. Συγκεκριμένα, στην Ελλάδα, υπήρχαν δύο μορφές θρησκείας: η δημόσια θρησκεία, αποτελούμενη από τους θεούς του Ολύμπου, και η θρησκεία των μυστηρίων. Η διαμόρφωση μιας μυστηριακής θρησκείας στην Ελλάδα υποδηλώνει ότι η δημόσια θρησκεία ήταν ανίκανη να ερμηνεύσει και να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις για μια αυθεντική θρησκευτική εμπειρία. Η εκκολαπτόμενη φιλοσοφία της Ελλάδας οφείλει την εμφάνισή της στη θρησκεία των μυστηρίων, ιδιαιτέρως στον Ορφισμό.
Οι οπαδοί του Ορφισμού, οι οποίοι θεωρούσαν τον Θράκα ποιητή Ορφέα ιδρυτή των μυστηρίων τους τον 6ο αιώνα π.Χ., διαμόρφωσαν ένα θρησκευτικό δόγμα σύμφωνα με το οποίο ο άνθρωπος ήταν μια θεϊκή αρχή, ο «δαίμονας», που αναγκάστηκε να ζήσει στο υλικό σώμα προκειμένου να εξιλεωθεί για την αρχική του ενοχή. Αυτός ο δαίμονας ήταν αθάνατος και επομένως, μετά από το θάνατο του υλικού σώματός του, ήταν προορισμένος να μετενσαρκωθεί σε άλλα σώματα μέχρι να ολοκληρωθεί η εξιλέωση της ενοχής του. Σύμφωνα με τη ορφική διδασκαλία, ο κύκλος των μετενσαρκώσεων μπορούσε να συντομευθεί με την άσκηση ορισμένων τελετουργιών εξαγνισμού, τις οποίες διδάσκονταν οι μυημένοι στα Ορφικά Μυστήρια.
Η θρησκεία των Ορφικών Μυστηρίων έχει θεμελιώδη σημασία για την εξέλιξη της ελληνικής σκέψης, όχι τόσο για το δόγμα της μετά θάνατον ζωής και της μετενσάρκωσης που υποστηρίζει, όσο για τη δυιστική αντίληψη σύμφωνα με την οποία ο δαίμων είναι το ισοδύναμο της ψυχής, ενώ το σώμα είναι ο τόπος εξιλασμού της. Στο πλαίσιο των Ορφικών Μυστηρίων, ο άνθρωπος αντιμετωπίζεται ως μείγμα δύο αντίθετων αρχών: της αθάνατης ψυχής και του θνητού σώματος. Επιπλέον, σύμφωνα με τους οπαδούς της μυστηριακής θρησκείας του Ορφέα, ο άνθρωπος έχει τόσο την τάση να πράττει το καλό που υποστηρίζεται σε αυτό το εγχείρημα από την ψυχή, όσο και την τάση να πράττει το κακό που υποστηρίζεται από το σώμα. Αυτό δημιουργεί έναν δυισμό που διατρέχει ολόκληρη την ιστορία της φιλοσοφίας και, βεβαίως, βρίσκεται στο υπόβαθρο της σκέψης του Πυθαγόρα, του Ηράκλειτου, του Πλάτωνα και των φιλοσόφων που ακολούθησαν τα βήματά τους.
Ο δυισμός του Ορφισμού βρίσκεται στο υπόβαθρο της μεταφυσικής του Πλάτωνα, η οποία, όπως είναι ευρέως γνωστό, εκφράζεται με τρεις τρόπους: (1) τη θεωρία των ιδεών, (2) τη θεωρία των πρώτων αρχών και (3) τη διδασκαλία του ημίθεου. Στην πλατωνική σκέψη, ο ημίθεος είναι, τρόπον τινά, ένας φιλοσοφικός θεός και όχι ο θεός οποιασδήποτε θρησκείας. Δεν είναι ούτε ο θεός του Ορφισμού ούτε ο θεός της Γένεσης. Δεν είναι ένας θεός τον οποίο ικετεύετε για να ζητήσετε χάρες, δεν είναι ένας προσωπικός θεός που εμπορεύεται εύνοιες. Αν ήταν, η φιλοσοφία θα παλινδρομούσε στη θρησκεία. Ο πλατωνικός ημίθεος είναι ο θεός της λογικής με τον ίδιο τρόπο που όλη η ελληνική σκέψη είναι λογική. Με άλλα λόγια, ο Πλατωνισμός σηματοδοτεί μια τεράστια πρόοδο: τη μετατροπή των αρχαίων μυστηρίων σε φιλοσοφία.
Στην αρχαία Ελλάδα, σε μεγάλο βαθμό, η φιλοσοφία και η θρησκεία, παρά την επιρροή του Ορφισμού στη φιλοσοφία, ήταν δύο ξεχωριστές σκοπιμότητες. Ωστόσο, στο πλαίσιο του Χριστιανισμού, Έλληνες και Λατίνοι εκκλησιαστικοί πατέρες άρχισαν να συγκρίνουν και, τρόπον τινά, να συνθέτουν τη φιλοσοφία και τη θρησκεία στο πλαίσιο της φιλοσοφικής θεολογίας και της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα φιλοσοφούντων θεολόγων είναι ο Ιουστίνος ο φιλόσοφος και μάρτυρας, ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, ο Μάξιμος ο Ομολογητής, ο Αυγουστίνος, ο Θωμάς Ακινάτης, ο Γουίλιαμ του Όκαμ, ο Ντουνς Σκότους κ.ά.
Ένα δόγμα αθανασίας, μια μεταφυσική σκέψη και ένα τελετουργικό σύστημα αποτελούν τρία βασικά συστατικά της θρησκείας. Όμως, για να έχουμε μια πιο ολοκληρωμένη κατανόηση της θρησκείας, πρέπει να αναφερθούμε και στον μυστικισμό. Στο πλαίσιο της συμβατικής, παραδοσιακής θρησκευτικότητας, οι πιστοί θα μπορέσουν να δουν τη θεότητα και να έχουν άμεση επαφή με τη θεότητα μετά από τον θάνατο ως ανταμοιβή για το ότι έζησαν μια έντιμη και με σεβασμό ζωή. Από την άλλη πλευρά, στο πλαίσιο του μυστικισμού, ορισμένοι επιλεγμένοι άνθρωποι μπορούν να επιτύχουν μια προσωπική επαφή με τη θεότητα ήδη σε αυτή τη ζωή: πρόκειται για τη μυστικιστική ένωση με τη θεότητα. Οι μυστικιστές πιστεύουν ότι μπορούν να εκκινήσουν το ταξίδι που θα τους οδηγήσει στην παρουσία της θεότητας ενώ είναι ακόμη ζωντανοί σε αυτόν τον κόσμο, και, γενικώς, ο μυστικισμός προτάσσει την αμεσότητα και την παροντικότητα καθώς και μια μορφή αυτόνομου ριζοσπαστικού ατομικισμού βασισμένου στην εσωτερικότητα και στην ψυχολογική ενδοσκόπηση. Η ιδέα της μυστικιστικής ένωσης με τη θεότητα αποτελεί μια διάσταση και μια εκδοχή της θρησκείας εδώ και χιλιάδες χρόνια. Για παράδειγμα, διάφορες μορφές μυστικισμού μπορούμε να βρούμε στον Ιουδαϊσμό, στον Χριστιανισμό, στο Ισλάμ και στον Ινδουισμό.
Ανεξαρτήτως των επιμέρους διαφορών μεταξύ των μυστικιστικών συστημάτων, η μυστικιστική εμπειρία, όπως την αφηγούνται οι μυστικιστές, έχει τα εξής κοινά χαρακτηριστικά: την εντύπωση ότι ο νους διαχωρίζεται από το σώμα, υπερβαίνοντας τους περιορισμούς του χώρου, την εξάπλωση ενός ισχυρού φωτός προς το οποίο έλκεται ο νους, και την ακατάσχετη χαρά και έκσταση που επιτυγχάνεται τη στιγμή που κάποιος βιώνει την ένωση με τη θεότητα. Οι νευροεπιστήμονες και οι ανθρωπολόγοι έχουν διερευνήσει τις συνθήκες υπό τις οποίες και τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι μπορούν να φθάσουν σε αυτή τη μυστικιστική έκσταση.
Ο Robin Dunbar έχει αποφανθεί ότι ο υποθάλαμος, μια περιοχή του εγκεφάλου που ελέγχει της δράση των οπιοειδών, αν διεγερθεί κατάλληλα, θα απελευθερώσει ενδορφίνες. Συνεπώς, μπορούμε να υποθέσουμε ότι η κατάσταση έκστασης που επιτυγχάνεται στο τέλος του διαλογισμού αποτελεί τη διαδικασία κορύφωσης της παραγωγής οπιοειδών. Από αυτή την οπτική γωνία, ο ίδιος ο μυστικιστής εκκινεί μια τεχνική που προκαλεί την απελευθέρωση οπιοειδών στον υποθάλαμο, η οποία προκαλεί την έκσταση, η οποία στη συνέχεια επιφέρει την όραση ενός εκθαμβωτικού φωτός, την έξοδο του νου από το σώμα και το βίωμα της μυστικιστικής ένωσης με τη θεότητα. Επίσης, ο μυστικισμός συνδέεται με την εμπειρία τού παρ’ ολίγον θανάτου, η οποία συνήθως συναρτάται με την εξάντληση του οξυγόνου που τροφοδοτεί τον εγκέφαλο. Οι τεχνικές που χρησιμοποιούν οι μυστικιστές για να φθάσουν σε μια κατάσταση έκστασης συναρτώνται με έναν τρόπο μείωσης της ροής του οξυγόνου προς τον εγκέφαλο ή με έναν τρόπο εξαναγκασμού του υποθαλάμου να εκπέμψει οπιοειδή προκειμένου να μεταβάλουν τη χωρική θέση του νου.
Η μελέτη της θρησκείας στο πλαίσιο της θεωρίας της εξέλιξης, η μελέτη των εγκεφαλικών λειτουργιών και των γνωσιακών μας ικανοτήτων ως προϊόντων της φυσικής επιλογής, καθώς και η ανάλυση του βιολογικού υποβάθρου του μυστικισμού μάς ωθούν να εξετάσουμε τη σχέση μεταξύ του πολιτισμού και της βιολογικής του βάσης. Στο Κεφάλαιο 1 του βιβλίο μου Πιάνοντας τον Ταύρο από τα Κέρατα: Αιτίες, Συνέπειες και Προοπτικές στην Πολιτειολογία και στην Πολιτική Οικονομία Πιάνοντας, ασχολούμαι σε βάθος με αυτό το πρόβλημα.
Πολλοί φιλόσοφοι και κοινωνικοί επιστήμονες του δεκάτου ενάτου και του εικοστού αιώνα έχουν διαφοροποιήσει ριζικώς τον πολιτισμό από τα γονίδια, υποστηρίζοντας ότι ο πολιτισμός αποτελεί ένα ξεχωριστό πράγμα από μόνος του. Με άλλα λόγια, ότι ο πολιτισμός έχει αποκτήσει μια δική του ζωή που εκδηλώνεται κατά τρόπο αυτόνομο από τη γενετική, έστω και αν η τελευταία αποτελεί το βιολογικό υπόβαθρο του πολιτισμού. Σύμφωνα με αυτές τις θέσεις, ο πολιτισμός προέρχεται μόνο από τον πολιτισμό.
Από την άλλη πλευρά, ευρέως καταξιωμένοι εξελικτικοί βιολόγοι και παλαιοντολόγοι, όπως οι G. Edelman, R. Dawkins και E. O. Wilson, έστω και με διαφορετικές αποχρώσεις απόψεων, αποφαίνονται ότι, βάσει των πιο πρόσφατων εξελίξεων στη γενετική και τη μοριακή βιολογία, υπάρχει μια σημαντική σχέση μεταξύ γονιδίων και πολιτισμού. Κατά συνέπεια, το πρόβληµα δεν είναι αν υπάρχει ή όχι αυτή η σχέση, αλλά πόσο δεσµευτική είναι. Αυτό το πρόβλημα μελετάται συστηματικά στο βιβλίο μου Πιάνοντας τον Ταύρο από τα Κέρατα: Αιτίες, Συνέπειες και Προοπτικές στην Πολιτειολογία και στην Πολιτική Οικονομία Πιάνοντας. Η κύρια διαφορά μεταξύ των διαφόρων μελετητών έγκειται στο πόσο μακριά και στο πόσο πολύπλοκη είναι η αιτιώδης αλυσίδα που συνδέει τα γονίδια με τον πολιτισμό. Όσο αυξάνεται η ταχύτητα της πολιτισμικής εξέλιξης και, γενικώς, όσο περισσότερο αναπτύσσεται και, άρα, πολυπλοκοποιείται ο πολιτισμός, τόσο εξασθενεί η σύνδεση μεταξύ γονιδίων και πολιτισμού, ακόμη και αν δεν διαρρηγνύεται ποτέ εντελώς.
Κατ’ επέκταση, πρέπει να απορρίψουμε τόσο τον ακραίο ιδεαλισμό όσο και τον ακραίο φυσικαλισμό/υλισμό και τον ακραίο φιλοσοφικό ρεαλισμό. Ο ακραίος ιδεαλισμός, όπως ευστόχως έχει επισημάνει ο V. I. Lenin, στο βιβλίο του Υλισμός και Εμπειριο-κριτικισμός (1908), βασίζεται σε δύο αρχές: (1) την πλήρη απόσπαση της σκέψης από την ύλη και (2) τη σχετικότητα της γνώσης. Έτσι, στο πλαίσιο του ακραίου ιδεαλισμού, η σκέψη κινδυνεύει να εκπέσει σε φαντασία ή ακόμη και σε παραλογισμό, και παραθεωρείται το γεγονός ότι, όπως ορθώς έχει επισημάνει ο Lenin στο προαναφερθέν βιβλίο του, «από το σύνολο των σχετικών αληθειών στην πορεία της εξέλιξής τους, διαμορφώνεται η απόλυτη αλήθεια», και «σε κάθε επιστημονική αλήθεια, παρόλη τη σχετικότητά της, περιέχεται στοιχείο της απόλυτης αλήθειας». Συγχρόνως, ο Lenin, στα Φιλοσοφικά Τετράδια, ορθώς απορρίπτει και τον «χυδαίο υλισμό», επισημαίνοντας ότι «η διαφορά του ιδεατού από το υλικό δεν είναι επίσης απόλυτη», και ότι «η σκέψη για τη μετατροπή του ιδεατού σε πραγματικό είναι βαθιά: είναι πολύ σημαντική για την ιστορία». Για παράδειγμα, η διαδικασία μαθηματικοποίησης των επιστημονικών γνώσεων δείχνει ότι οι μαθηματικές αφαιρέσεις συνδέονται με την πραγματική ανάπτυξη όλων των πλευρών της υλικής ζωής της κοινωνίας (όπως, λ.χ., η βιομηχανία, η τεχνολογία, η χρηματοπιστωτική πολιτική και ο προγραμματισμός της παραγωγής), διαμορφώνοντας ένα τεράστιο και όλο επεκτεινόμενο πεδίο των εφαρμογών των μαθηματικών. Η γενικευμένη πείρα αυτών των εφαρμογών οδηγεί στη φιλοσοφική αντίληψη ότι οι μαθηματικές απεικονίσεις των ιδιοτήτων των πραγμάτων ασκούν μια ενεργητική επίδραση στον πραγματικό κόσμο, δηλαδή, το ιδεατό μετατρέπεται σε πραγματικό.
Στο βιβλίο μου Πιάνοντας τον Ταύρο από τα Κέρατα: Αιτίες, Συνέπειες και Προοπτικές στην Πολιτειολογία και στην Πολιτική Οικονομία Πιάνοντας, υποστηρίζω και εξηγώ μια σύνθεση μεταξύ της «σχολής» του ιδεαλισμού και της «σχολής» του φιλοσοφικού ρεαλισμού με βάσει τη «διαλεκτική της ορθολογικής δυναμικότητας», την οποία εισηγούμαι στο ίδιο βιβλίο.
Παράγοντας ιστορία
Σύμφωνα με τη δαρβινική θεωρία της «φυσικής επιλογής», τα είδη επιβιώνουν αλλάζοντας ή προσαρμόζοντας τα γονίδιά τους στο περιβάλλον τους. Για παράδειγμα, οι αρκούδες επιβίωσαν στις αρκτικές περιοχές. Ζώντας εκεί, το χρώμα της γούνας τους γινόταν ολοένα πιο λευκό, ώστε να μη διακρίνονται από το χιόνι. Για πολλές γενεές, οι ανοιχτόχρωμες αρκούδες επιβίωναν και αναπαράγονταν, με συνέπεια σήμερα όλες οι πολικές αρκούδες να έχουν λευκή γούνα. Με αυτόν τον τρόπο, οι αρκούδες προσάρμοσαν τα γονίδιά τους στο λευκό χιονισμένο περιβάλλον τους. Αυτή τη διαδικασία ο Δαρβίνος ονόμασε εξέλιξη με «φυσική επιλογή».
Αυτή η διαδικασία προσαρμογής γονιδίων στο περιβάλλον γινόταν από τότε που η ζωή εμφανίστηκε στον πλανήτη Γη. Έτσι εξηγείται, σύμφωνα με τη θεωρία του Δαρβίνου, η εμφάνιση πολλών τύπων της φυτικής και της ζωικής ζωής μέσα στο πέρασμα εκατομμυρίων ετών. Εκείνα τα άτομα που προσαρμόστηκαν καλύτερα στο περιβάλλον τους κατάφεραν να επιβιώσουν, να πολλαπλασιαστούν και να γίνουν η κυρίαρχη ποικιλία. Με άλλα λόγια, από την αρχή της ζωής, τα γονίδια ήταν εκείνα που προσαρμόζονταν πάντοτε στο περιβάλλον.
Στη συνέχεια, ήρθε το ανθρώπινο είδος, ένα επαναστατικό είδος. Πρόκειται για ένα επαναστατικό είδος διότι αντέστρεψε τη διαδικασία της «φυσικής επιλογής». Ήταν το πρώτο είδος που προσάρμοσε το περιβάλλον στα γονίδιά του παρά τα γονίδιά του στο περιβάλλον. Και τα κατάφερε, επειδή είχε ανώτερο μυαλό και το χρησιμοποίησε, κάνοντας το περιβάλλον πιο άνετο και πιο ευνοϊκό για την ανάπτυξη της ζωής. Έτσι, οι άνθρωποι άλλαξαν το περιβάλλον για να το κάνουν πιο κατάλληλο για τους ίδιους τους εαυτούς τους, για τα γονίδιά τους.
Ο Homo sapiens διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο σε αυτό το επαναστατικό επίτευγμα, χρησιμοποιώντας τρεις κύριους τρόπους για να αλλάξει το περιβάλλον του, που άλλα ζώα με κατώτερο εγκέφαλο δεν μπόρεσαν να μιμηθούν: (1) τον λόγο, που περιλαμβάνει τη λογική και τη γλώσσα, (2) την κατασκευή και χρήση εργαλείων και (3) τη χρήση της φωτιάς. Αυτός ο συνδυασμός γλώσσας και χρήσης εργαλείων και φωτιάς έδωσε στους ανθρώπους μια ισχυρή νέα τεχνολογία που κανένα άλλο ζώο δεν διέθετε. Η τεχνολογία επηρέασε όλες τις όψεις της ανθρώπινης ζωής και έδωσε τη δυνατότητα στους ανθρώπους να γίνουν οι κύριοι του περιβάλλοντος και όχι οι υπηρέτες του. Ενώ ο κατ’ εξοχήν τρόπος ύπαρξης του ζώου είναι η προσαρμογή του όντος στην πραγματικότητα, ο κατ’ εξοχήν τρόπος ύπαρξης του ανθρώπινου όντος είναι η αναδόμηση της πραγματικότητας σύμφωνα με την προθετικότητα της συνείδησης και, άρα, η παραγωγή ιστορίας, η οποία αποτελεί την αυθεντικότερη έκφραση της δημιουργικότητας του ανθρώπινου όντος. Εξού και το ανθρώπινο, μεταξύ όλων των βιολογικών ειδών που ζουν στον πλανήτη Γη, έχει το αποκλειστικό προνόμιο να μη ζει στον φυσικό χωρο-χρόνο αλλά στον ιστορικό χωρο-χρόνο. Στο βιβλίο μου Πιάνοντας τον Ταύρο από τα Κέρατα: Αιτίες, Συνέπειες και Προοπτικές στην Πολιτειολογία και στην Πολιτική Οικονομία Πιάνοντας, μελετώ την ιστορία της πολιτικής και την ιστορία της οικονομίας κατά έναν πλήρη και συστηματικό τρόπο, καλύπτοντας τόσο τη σφαίρα της θεωρίας όσο και τη σφαίρα της πρακτικής.
Στο ανωτέρω βιβλίο μου, απορρίπτοντας τις υπερβολές και τις μονομέρειες τόσο του φιλοσοφικού ρεαλισμού όσο και του ιδεαλισμού, καταλήγω, μετά από μια αυστηρά δομημένη ακολουθία συλλογισμών, σε μια σύνθεση αυτών των δύο «σχολών» με βάση τη «διαλεκτική της ορθολογικής δυναμικότητας», την οποία εξηγώ στο Κεφάλαιο 1 αυτού του βιβλίου. Ακολουθώντας έναν διαλεκτικό τρόπο σκέψης, υποστηρίζω ότι η πραγματικότητα είναι ενιαία αλλά δεν είναι μία, καθώς αποτελείται τόσο από την πραγματικότητα της συνείδησης όσο και από την πραγματικότητα του κόσμου.
Στρατηγικό όραμα: μια συγκεκριμένη πρόταση
Στο τέλος αυτής της διάλεξης, μπορούμε να ορίσουμε τον άνθρωπο ως «μια σκεπτόμενη μαϊμού» που έχει εφεύρει τη θρησκεία, την τέχνη, την ηθική, την επιστήμη, πληθώρα τεχνολογιών, την ιδεολογία και πληθώρα θεσμών. Στο ανθρώπινο ον, συνυπάρχουν δύο δομικά στοιχεία: ο πίθηκος και το σκεπτόμενο υποκείμενο. Εξού και ορισμένα κοινωνικά συστήματα δίδουν έμφαση στη διάσταση του πιθήκου (προτάσσοντας και χειραγωγώντας ένστικτα και ιδιοτελή πάθη), ενώ άλλα κοινωνικά συστήματα δίδουν έμφαση στη διάσταση του σκεπτόμενου υποκειμένου. Ορισμένες πολιτικές δίδουν έμφαση στη διάσταση του πιθήκου, ενώ άλλες πολιτικές δίδουν έμφαση στη διάσταση του σκεπτόμενου υποκειμένου. Και βεβαίως, στον καπιταλισμό, το μάρκετινγκ και η διαφήμιση, καθώς και οι ψυχολογικές επιχειρήσεις του καθεστώτος, εκμεταλλεύονται την πιθήκεια διάσταση του ανθρώπινου όντος, και, μάλιστα, τονίζουν το «φυσικό» νοούμενο ως πιθήκειο, που έχει να κάνει κυρίως με τη δημιουργία φωλιάς (σπίτι-οικογένεια), την αναπαραγωγή (σεξ-τεκνοποίηση), την τροφή-πέψη, καθώς και, σε πιο εξελιγμένες μορφές, με τη συσσώρευση χρήματος. Ο άνθρωπος-πίθηκος πιστεύει πως «ό,τι δεν γίνεται με χρήμα γίνεται με περισσότερο χρήμα», διότι ως εκεί φθάνει το μυαλό του. Αντιθέτως, όπως εξήγησα, όσο πιο πολύ ο άνθρωπος απομακρύνεται από τον πίθηκο και κατευθύνεται προς το σκεπτόμενο υποκείμενο, τόσο πιο πολύ γίνεται άνθρωπος. Η πλήρης ανθρωποποίηση είναι ένας στόχος προς επίτευξη, και οι άνθρωποι βρίσκονται σε διαφορετικά στάδια ανθρωποποίησης: υπάρχει μια οντολογική ιεραρχία με διάφορες ενδιάμεσες οντολογικές βαθμίδες μεταξύ του καθαρού πιθήκου και του καθαρού σκεπτόμενου υποκειμένου. Κατ’ επέκταση, «πολιτισμός» σημαίνει απόρριψη της φύσης, της φυσικής επιταγής, προκειμένου το σκεπτόμενο υποκείμενο να επιβάλει την προθετικότητά του, να παραγάγει ιστορία.
Μεταξύ των δημιουργημάτων του ανθρώπινου είδους, εξέχουσες θέσεις κατέχουν η γεωργία, τα βασίλεια, οι αυτοκρατορίες, οι εκκλησίες, το χρήμα, η γραφή και οι μεγάλοι πολιτισμοί. Όλα τα κοινωνικά συστήματα, όλες οι ιδεολογίες και όλοι οι εναλλακτικοί τρόποι για την επίλυση των σημαντικότερων πολιτικών και οικονομικών προβλημάτων μελετώνται, κρίνονται και συγκρίνονται στο βιβλίο μου Πιάνοντας τον Ταύρο από τα Κέρατα: Αιτίες, Συνέπειες και Προοπτικές στην Πολιτειολογία και στην Πολιτική Οικονομία Πιάνοντας.
Ο πολιτισμένος άνθρωπος είναι η σκεπτόμενη μαϊμού που έκανε δύο θεμελιώδη πράγματα: Πρώτον, ο πολιτισμένος άνθρωπος απέρριψε τη φύση, υπό την έννοια ότι η ανάπτυξη του πολιτισμού σημαίνει, ουσιαστικώς, την απομάκρυνση από τη φυσική τάξη πραγμάτων και τη μετάβαση σε μια τάξη πραγμάτων που εκφράζει την προθετικότητα της ανθρώπινης συνείδησης. Εξού και ο πολιτισμένος άνθρωπος δεν παραδίδεται στη φυσικές δομές, αλλά δημιουργεί ιστορικές δομές, αποτελούμενες από υλικές δυνατότητες, ιδέες και θεσμούς σε διαλεκτικές σχέσεις μεταξύ τους. Δεύτερον, ο πολιτισμένος άνθρωπος, έχοντας δημιουργήσει τη θρησκεία ως μηχανισμό επιβίωσης και κοινωνικής οργάνωσης, και προχωρώντας όλο και περισσότερο στον πολιτισμό, ταυτίζει την έννοια του Θεού με την έννοια του τελειοποιημένου άνθρωπου, έτσι ώστε, για τον πλέον πολιτισμένο άνθρωπο, ο άνθρωπος και ο Θεός είναι ο ένας εικόνα του άλλου.
Η επιστήμη και η τεχνολογία, και ιδίως συγκεκριμένα επιτεύγματα στα πεδία της ιατρικής, της τεχνητής νοημοσύνης και των επικοινωνιών, όπως, λ.χ., οι τεχνολογίες 5G και αυτές που θα ακολουθήσουν, είναι παράγοντες που ενισχύουν καθοριστικά την πορεία προς μια μελλοντική παγκοσμιοποιημένη κοινωνία. Βεβαίως, υπάρχουν πολλά πολιτικά κινήματα που θεωρούν την παγκοσμιοποίηση ως καταστροφή και προτείνουν λύσεις για τη διάσωση της ανθρωπότητας. Στις περισσότερες περιπτώσεις, αυτές οι αντιδράσεις είναι ατελέσφορες και αποπροσανατολιστικές. Για να ανακόψει κάποιος την πορεία προς την παγκοσμιοποίηση, πρέπει να δράσει πάνω στις ίδιες τις θεμελιώδεις αιτίες της και να τις καταστήσει ανενεργές. Επειδή όμως οι θεμελιώδεις αιτίες της παγκοσμιοποίησης περιλαμβάνουν την επιστήμη και την τεχνολογία, η ανακοπή της παγκοσμιοποίησης αποτελεί, μεταφορικά, μια χίμαιρα. Η παγκοσμιοποίηση μπορεί να επιβραδυνθεί, ή να καθυστερήσει, ή να αναδιοργανωθεί, αλλά δεν μπορεί να ανακοπεί. Συνεπώς, οι λύσεις στα πολιτικά, οικονομικά και, γενικώς, κοινωνικά προβλήματα δεν πρέπει να αναζητηθούν σε οράματα που προτείνουν την επιστροφή σε κάποιο παρελθόν που έχει πλέον πεθάνει και θαφτεί, αλλά στη διαμόρφωση και εγκαθίδρυση ενός μοντέλου ισορροπίας και ορθολογικής οργάνωσης μέσα στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης.
Τη δική μου πρόταση διατυπώνω αναλυτικά και συστηματικά, όχι απλώς ως μια «άποψη», αλλά ως μια «επιστημονική θέση» και ως μια «πρακτική φιλοσοφία», στο βιβλίο μου Πιάνοντας τον Ταύρο από τα Κέρατα: Αιτίες, Συνέπειες και Προοπτικές στην Πολιτειολογία και στην Πολιτική Οικονομία Πιάνοντας. Η πρακτική φιλοσοφία αποσκοπεί στην υπέρβαση των δεινών του ανθρώπου και αναζητά έναν τρόπο για να ζει ο άνθρωπος σε μια εύρυθμη κοινωνία που ρυθμίζεται από αξίες και μελέτες. Οτιδήποτε βρίσκεται έξω από αυτές τις ανησυχίες είναι άσχετο.
Στο βιβλίο μου Πιάνοντας τον Ταύρο από τα Κέρατα: Αιτίες, Συνέπειες και Προοπτικές στην Πολιτειολογία και στην Πολιτική Οικονομία, υποστηρίζω την αντικατάσταση του τριπτύχου
Φιλελευθερισμός, Καπιταλισμός, Δημοκρατία
από το τρίπτυχο
Διαλεκτική της Ορθολογικής Δυναμικότητας, Κριτικός Ρασιοναλισμός, Κυβερνητική
και, στο ίδιο βιβλίο, εξηγώ όλους αυτούς τους όρους πλήρως. Στο τέταρτο κεφάλαιο του βιβλίου μου Πιάνοντας τον Ταύρο από τα Κέρατα: Αιτίες, Συνέπειες και Προοπτικές στην Πολιτειολογία και στην Πολιτική Οικονομία, προτείνω ένα συγκεκριμένο, επιστημονικώς αυστηρό, ολοκληρωμένο μοντέλο για την οργάνωση της πολιτικής και της οικονομικής ζωής του ανθρώπου. Σας το προτείνω προς προσεκτική μελέτη και αναστοχασμό. Εκεί θα βρείτε, αναλυτικά και συστηματικά διατυπωμένο, το στρατηγικό μου όραμα για το μέλλον.
Βιογραφικό σημείωμα: Ο Νικόλαος Λάος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1974. Είναι ένας κοινωνικός διανοούμενος με σπουδές στα μαθηματικά, στη φιλοσοφία, στην πολιτική οικονομία και στη νοοπολιτική. Εξέθεσε μια συνθετική θεώρηση των μαθηματικών και της φιλοσοφίας στη διατριβή που συνέταξε (υπό την εποπτεία του καθηγητή και ακαδημαϊκού Th. M. Rassias) στο Τμήμα Μαθηματικών του University of La Verne (Καλιφόρνια) και εκδόθηκε με τίτλο Topics in Mathematical Analysis and Differential Geometry από τον εκδοτικό οίκο World Scientific το 1998 καθώς και σε άλλα βιβλία του. Η πολυδιάστατη καταστασιακή και, γενικώς, ιστορική επίγνωση που τον χαρακτηρίζει έχει ενισχυθεί από το επαγγελματικό του υπόβαθρο ως εταίρου της διεθνούς ιδιωτικής εταιρείας πολιτικών και οικονομικών πληροφοριών και αναλύσεων R-Techno International Ltd, ως διδάκτορα Φιλοσοφίας της Academia Teológica San Andrés (Βερακρούζ, Μεξικό), ως στελέχους εταιρειών παροχής επενδυτικών υπηρεσιών και ως συμβούλου νοοπολιτικής και μαθηματικού μοντελισμού (οικονομικών και πολιτικών προβλημάτων). Είναι συγγραφέας των Εκδόσεων ΚΨΜ, από τις οποίες κυκλοφορεί το βιβλίο του με τίτλο Πιάνοντας τον Ταύρο από τα Κέρατα: Αιτίες, Συνέπειες και Προοπτικές στην Πολιτειολογία και στην Πολιτική Οικονομία (kapsimi.gr).
