«Ο Ηράκλειτος και το μυστήριο του ποταμού Κάυστρου»

Συγγραφείς : Νίκη Καλογηράτου & Ντανιέλα Σταματιάδη

Εκδόσεις: ΣΜΙΛΗ

Σε ένα φανταστικό ταξίδι στον χρόνο προσκαλεί τους μικρούς αναγνώστες το βιβλίο που κρατούν στα χέρια τους. Τους μεταφέρει στην Έφεσο πριν 2500 χρόνιο, όπου ακολουθούν τον νεαρό Ηράκλειτο και τον μικρό του σκύλο, τον Κύωνα, καθώς οι δυο τους αναζητούν τις πηγές του ποταμού Κάυστρου. O Ηράκλειτος παρατηρεί τη φύση και εκφράζει κάποιες ιδέες για να εξηγήσει τον κόσμο γύρω του.

Μέσα από δέκα αυθεντικά αποσπάσματα που αποδίδονται στα νέα ελληνικά (παρατίθεται επίσης και το πρωτότυπο αρχαίο κείμενο), τα παιδιά έρχονται σε μια πρώτη επαφή με τη σκέψη του μεγάλου ‘φυσικού’, ο οποίος διατύπωσε την αρχή της συνεχούς αλλαγής που ρυθμίζει τον κόσμο μας.

Ένα μοναδικό εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο για μικρούς και μεγάλους, που συνδυάζει το παραμύθι με την αρχαία ελληνική ιστορία και την ηρακλείτεια σκέψη.

Με, αφαιρετική εικονογράφηση, που δεν ακολουθεί τα στερεότυπα σχετικά με την απεικόνιση των αρχαίων Ελλήνων.

Ποιος ήταν ο Ηράκλειτος

Ο Ηράκλειτος ήταν ένας από τους πρώτους φυσικούς στην παγκόσμια ιστορία. Έζησε πριν από 2500 χρόνια στην Έφεσο, μια αρχαία ελληνική πόλη-κράτος.

Οι ‘φυσικοί’ στοχαστές της αρχαίας Ελλάδας, δεν έζησαν όλοι στο ίδιο μέρος, αλλά σε διαφορετικές πόλεις-κράτη: στα παράλια της Ιωνίας (της σημερινής Μικράς Ασίας), στα νησιά του Αιγαίου, στη Θράκη, στην Κάτω Ιταλία και στη Σικελία.

Αυτό που χαρακτηρίζει τους ‘φυσικούς’ είναι το ενδιαφέρον τους για τη φύση και τον κόσμο. Αναζητούν τις αρχές, ή τη μία και μοναδική αρχή που εξηγεί πώς κινείται ο κόσμος μας.

Ο όρος ‘φυσικοί’ καθώς και ‘φυσιολόγοι’ δημιουργήθηκε από τον Αριστοτέλη για να τους προσδιορίσει, σε αντιδιαστολή με τους «θεολόγους» και τους «μυθολόγους» οι οποία απέδιδαν τα φυσικά φαινόμενα στους θεούς.

Ο Ηράκλειτος λοιπόν είπε ότι οι αρχές που κινούν τον κόσμο είναι o λόγος, το πυρ (φωτιά) και η αλλαγή. Ο Παρμενίδης και ο Ζήνων ο Ελεάτης πίστευαν ότι όλα στη φύση είναι ένα, ενώ ο Αναξιμένης υποστήριζε ότι η αρχή του κόσμου μας είναι ο αέρας. Ο Θαλής ο Μιλήσιος θεωρούσε αρχή του σύμπαντος το ύδωρ (νερό), ο Αναξίμανδρος το άπειρο και ο Δημόκριτος πίστευε ότι τα πάντα αποτελούνται από άτομα. Ο Εμπεδοκλής θεωρούσε σημαντικά τέσσερα στοιχεία (φωτιά, νερό, αέρα, γη) και επίσης τη φιλότητα (αγάπη) και το νείκος (μίσος, έχθρα), ενώ ο Αναξαγόρας πίστευε ότι ο νους υπάρχει παντού. Ο Ξενοφάνης πραγματευόταν το ζήτημα εάν υπάρχει ένας ή πολλοί θεοί, ενώ ο Πυθαγόρας θεωρούσε ότι όλα εξηγούνται με τους αριθμούς.

Οι ιδέες των ‘φυσικών’ επηρέασαν έντονα τη μεταγενέστερη φιλοσοφία και τον τρόπο σκέψης μας ακόμα και σήμερα.

Αποσπάσματα του Ηράκλειτου που παρατίθενται στην ιστορία μας

«Όλα αλλάζουν. Τίποτα δεν μένει στάσιμο».

πάντα ῥεῖ καὶ οὐδὲν μένει

Πλάτων, Κρατύλος, 402a

«Πόλεμος πατήρ πάντων».

πόλεµος πάντων µὲν πατήρ ἐστι

DK B53

«Αυτοί που μπαίνουν στο ίδιο ποτάμι βρέχονται από διαφορετικό κάθε στιγμή νερό».

ποταμοῖσι τοῖσιν αὐτοῖσιν ἐμβαίνουσιν ἕτερα καὶ ἕτερα ὕδατα ἐπιῤῥεῖ

DK B12

«Όλα αλλάζουν, τίποτα δεν μένει το ίδιο».

τὰ ὄντα ἰέναι τε πάντα καὶ μένειν οὐδὲν

Πλάτων, Κρατύλος, 401d

«Τα ψυχρά θερμαίνονται, τα θερμά ψύχονται, τα υγρά ξεραίνονται, τα ξερά υγραίνονται».

ψυχρὰ θέρεται, θερμὰ ψύχεται, ὑγρὰ αὐαίνεται, καρφαλέα νοτίζεται

DK B126

«Κανείς δεν μπορεί να μπει στο ίδιο ποτάμι δύο φορές».

δὶς ἐς τὸν αὐτὸν ποταμὸν οὐκ ἂν ἐμβαίης

Πλάτων, Κρατύλος, 402a

Για την Ιστορία…

Στο παραμύθι αναφέρονται στοιχεία για την αρχαία ελληνική σκέψη και ιστορία, που παραπέμπουν στα παρακάτω θέματα:

Η αρχαία Έφεσος, η πατρίδα του Ηράκλειτου, βρισκόταν στα παράλια της Μικράς Ασίας, απέναντι από τη Σάμο. Κτίστηκε πριν από 3.000 χρόνια περίπου από τους Ίωνες, δηλαδή τους Έλληνες που ξεκίνησαν από την Αττική και εγκαταστάθηκαν εκεί. Η Έφεσος ήταν μία από τις μεγαλύτερες πόλεις του αρχαίου κόσμου. Το λιμάνι της, από τα σημαντικότερα της Μεσογείου, αποτελούσε εμπορικό κόμβο μεταξύ Ανατολής και Δύσης. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι όλες οι πόλεις στις οποίες καλλιεργήθηκε η αρχαία ελληνική φιλοσοφία ήταν λιμάνια. Με την ανάπτυξη της εμπορικής ναυτιλίας, οι αρχαίοι Έλληνες μπόρεσαν να ταξιδέψουν σε άλλες χώρες και να γνωρίσουν το σύνολο του τότε γνωστού κόσμου, να συγκρίνουν διαφορετικούς πολιτισμούς και να παρατηρήσουν τη φύση, εξάγοντας γενικά συμπεράσματα για τη δημιουργία του κόσμου, για τα αίτια πίσω από τα πράγματα και τη λειτουργία των φυσικών φαινομένων. Επίσης, η οικονομική ευημερία που έφερε το εμπόριο τούς επέτρεψε, αφού είχαν πλέον λύσει τα πρωταρχικά θέματα επιβίωσης, να ασχοληθούν με φιλο­σοφικά ερωτήματα.

Ο ποταμός Κάυστρος, που εξερευνά ο Ηράκλειτος στην ιστορία μας, με μήκος μεγαλύτερο των 100 χιλιομέτρων, είναι ακόμα και σήμερα ένας από τους μεγαλύτερους της περιοχής. Οι πηγές του βρίσκονται σε υψόμετρο 2000 μέτρων, ενώ, καθώς κατεβαίνει από τα βουνά προς τη θάλασσα, διακλαδίζεται σε πολλούς παραποτάμους και ποτίζει μια μεγάλη και εύ­φορη πεδιάδα.

Η Άρτεμις ήταν η θεά των δασών, της φύσης, του κυνηγιού και της Σε­λήνης, καθώς και προστάτιδα των μικρών παιδιών και των άγριων ζώων. Ενίοτε εμφανίζεται φτερωτή. Γονείς της ήταν ο Δίας και η Λητώ, ενώ ο Απόλ­λωνας ήταν ο δίδυμος αδελφός της. Συχνά τη βρίσκουμε, σύμφωνα με τη μυθολογία, να περιπλανάται κυνηγώντας στα δάση. Η πόλη της Εφέσου ήταν αφιερωμένη σε αυτήν και κάθε χρόνο γινόταν εκεί μεγάλη γιορτή προς τιμήν της.

Ο Ναός της Αρτέμιδος στην αρχαία Έφεσο αποκαλούνταν επίσης Αρ­τεμίσιο. Ήταν μεγάλος και υπέρλαμπρος, ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Ήταν τόσο όμορφος, που οι αρχαίοι Έλληνες έλεγαν ότι ο Ήλιος δεν είχε ξαναδεί ποτέ κάτι τόσο ωραίο, εκτός από το ανάκτορο των θεών στον Όλυμπο. Στον ναό κατέθεσε ως «ανάθημα», δηλαδή αφι­έρωμα, ο Ηράκλειτος το βιβλίο με τα γραπτά του. Ο συγκεκριμένος ναός χρειάστηκε 120 χρόνια για να κτιστεί, αλλά κάηκε μέσα σε μία νύχτα, την 21η Ιουλίου του 356 π.Χ., την ημέρα ακριβώς που γεννήθηκε ο Μέγας Αλέξανδρος, ο οποίος έμελλε να κατακτήσει την Έφεσο και την Ανατολή.

Τα 7 θαύματα του αρχαίου κόσμου ήταν: (1) ο ναός της θεάς Αρτέμιδος στην Έφεσο (2) οι κρεμαστοί κήποι της Βαβυλώνας (3) η πυραμίδα της Γκίζας στην Αίγυπτο (4) ο Κολοσσός της Ρόδου (5) το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία στην Ολυμπία (6) ο Φάρος της Αλεξάνδρειας και (7) το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού.

Ως «από μηχανής θεά» παρουσιάζεται ξαφνικά η θεά Άρτεμις στην περι­πέτεια του Ηράκλειτου, για να τον βοηθήσει να βρει απάντηση στο μυστή­ριο της πηγής του ποταμού Κάυστρου. Οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς της τραγωδίας, κυρίως ο Ευριπίδης, εμφάνιζαν στη σκηνή έναν θεό για να δώσει λύση στα προβλήματα των ανθρώπων όταν αυτά οδηγούνταν σε αδιέξοδο. Ονομαζόταν «από μηχανής θεός» γιατί κατέβαινε στη σκηνή του θεάτρου με έναν μηχανισμό, κατ’ ουσίαν έναν γερανό που τον έφερνε από ψηλά.

Ο Κύων, το σκυλάκι του Ηράκλειτου, ονομάστηκε έτσι από τη λέξη «κύων», που σημαίνει ακριβώς σκύλος στα αρχαία ελληνικά. Κάποιες από τις αρχαί­ες ελληνικές ράτσες σκυλιών ήταν ο «Ελληνικός ποιμενικός», ο «Κρητικός ιχνηλάτης», ο «Ελληνικός ιχνηλάτης», η «αλωπεκίδα» και το «κοκώνι» που συναντούμε ακόμα και σήμερα.

Οι λουκουμάδες που έφαγε ο Ηράκλειτος με τους γονείς του στη γιορτή της Αρτέμιδας, όταν γύρισε στην πόλη μετά την περιπέτειά του, είναι ένα γλύκισμα που τρώμε και σήμερα. Οι αρχαίοι Έλληνες ξεκίνησαν να τους φτιάχνουν πριν από περίπου 3.000 χρόνια. Τους ονόμαζαν «κέρματα από μέλι» και μεταξύ άλλων τους πρόσφεραν στους νικητές των Ολυμπιακών Αγώνων. Η συνταγή παρασκευής τους είναι μία από τις αρχαιότερες καταγεγραμμένες συνταγές, καθώς την συναντούμε στον ποιητή Καλλίμαχο, τον 3^ο αιώνα π.Χ.

Οι αστράγαλοι ή κότσια ήταν ένα παιχνίδι που έπαιζαν τα παιδιά στην αρχαία Ελλάδα –αλλά και σε πολλά άλλα μέρη του κόσμου– με τα οστά των αστραγάλων της γίδας ή του αρνιού. Ο Ηράκλειτος, μέχρι μεγάλη ηλι­κία, έπαιζε με τα παιδιά αστραγάλους στον ναό της Αρτέμιδος. Σε όσους του ζητούσαν να δώσει νόμους στην πόλη απαντούσε ότι είναι καλύτερα να παίζει με τα παιδιά παρά να συμμετέχει στην πολιτική ζωή του τόπου, επικρίνοντας έτσι τα κακώς κείμενα.